Νικηφόρος Ρώτας: Για το άμουσο άτομο

Ο αείμνηστος συνθέτης Νικηφόρος Ρώτας (1929-2004) διακρίθηκε για τη μουσική παραγωγή του που περιλαμβάνει πάνω από 80 έργα μουσικής για ορχήστρα, φωνητικά σύνολα, και ηλεκτρονικής μουσικής, καθώς και 40 έργα μουσικής για το θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Σημαντική υπήρξε και η συγγραφική του δραστηριότητα, με κορυφαία τα βιβλία "Πως ακούμε μουσική" (Αθήνα: Κέδρος, 1986) και "Και η μουσική που είναι;" (Αθήνα, Καστανιώτης, 1994). Ο Νικηφόρος Ρώτας υπήρξε αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης και πρωταγωνίστησε στο Θέατρο του Βουνού, έχοντας σπουδάσει και στη δραματική σχολή Θεατρικό Σπουδαστήριο.

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο του "Και η μουσική που είναι;", που περιλαμβάνει άρθρα από την πολυετή συνεργασία του συνθέτη με την εφημερίδα "Ριζοσπάστης". Το συγκεκριμένο άρθρο "Για το άμουσο άτομο" πραγματεύεται τη σχέση απο-πολιτικοποίησης και απο-μουσικοποίησης. Τη σχέση αυτή τη θεωρούμε ως ένα ιδιαίτερα επίκαιρο ζήτημα, όχι φυσικά λόγω των εκλογών, αλλά εξαιτίας της συνεχιζόμενης ομογενοποίησης και υποβάθμισης του σύγχρονου εθνικού και υπερεθνικού μουσικού πολιτισμού μας. Μ.Π.

***

ΓΙΑ ΤΟ ΑΜΟΥΣΟ ΑΤΟΜΟ

του Νικηφόρου Ρώτα

Αργά αλλά σταθερά εξελίσσεται αυτό το σχέδιο: να δημιουργηθεί το α-μουσικό και γενικότερα το άμουσο άτομο. Για τη σωστή κατανόηση της έννοιας «α-μουσικό άτομο» ας βοηθηθεί ο αναγνώστης από την ήδη γνωστή έννοια «α-πολιτικό άτομο». Και για τη δημιουργία του α-πολιτικού ατόμου εξελίσσεται αργά αλλά σταθερά άλλο σχέδιο. Αυτές οι δύο έννοιες (άτομο α-πολιτικό, άτομο α-μουσικό) και αυτά τα δύο σχέδια συγγενεύουν μεταξύ τους. Δε θ' ασχοληθώ με την ταυτότητα των πατρώνων αυτών των σχεδίων. Θα επιχειρήσω μόνο να διατυπώσω τις σκέψεις μου για το ίδιο το ζήτημα:

Κατ’ αρχήν αυτό το πρόβλημα είναι καθολικό και παγκόσμιο. Δηλαδή ο κίνδυνος από τη δημιουργία του α-πολιτικού και άμουσου ατόμου αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα με τρόπο ανάλογο με την οικολογική καταστροφή. Αυτά τα δύο προβλήματα νομίζω πως έχουν σήμερα τη μεγαλύτερη παγκοσμιότητα. Και τα δύο οδηγούν στο ίδιο σημείο: στη χειροτέρευση (ή καταστροφή) της ζωής. Το ένα της βιολογικής, το άλλο της κοινωνικής. Η οικολογική καταστροφή οδηγεί στη χειροτέρευση (ή καταστροφή) της βιολογικής ζωής. Η δημιουργία του α-πολιτικού και άμουσου ατόμου οδηγεί στη χειροτέρευση (ή καταστροφή) της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων, δηλαδή αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινο πολιτισμό. Η καταστροφή του περιβάλλοντος απειλεί τη ζωή. Η καταστροφή της πολιτικότητας και μουσικότητας του ανθρώπου απειλεί την κοινωνικότητά του, της οποίας η απουσία μπορεί να αφήσει τον πλανήτη γεμάτον από άτομα χωρίς πνεύμα. Αυτά τα άτομα θα έχουν χάσει ακόμα και τη στοιχειώδη ικανότητα να μιλάνε, αφού δε θα χρειάζονται να μιλάνε μεταξύ τους. Και θα ζουν χωριστά και μόνα, με μοναδικές τους συναντήσεις ίσως τις σεξουαλικές.

Δημιουργός του ανθρώπινου πνεύματος είναι η κοινωνικότητα. Γι’ αυτό ο όρος «ανθρώπινο πνεύμα» δεν είναι σωστός. Ο σωστός όρος είναι «συνανθρώπινο» ή «πανανθρώπινο» πνεύμα. Απ’ αυτό παίρνουν και έχουν τα άτομα και τότε αποχτούν ανθρωπιά. Αυτά όλα κινδυνεύουν από τη δημιουργία του α-πολιτικού και άμουσου ατόμου.

Τα οικολογικά κινήματα δείχνουν πως έχει ήδη επισημανθεί αυτός ο κίνδυνος. Και γίνονται ήδη οι πρώτες κινήσεις για την αντιμετώπισή του σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτό είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό.

Πιστεύω πως ο δεύτερος κίνδυνος δεν έχει επισημανθεί ακόμα. Αυτό είναι εξαιρετικά αποθαρρυντικό. Ποιος ακριβώς είναι αυτός ο κίνδυνος και πως έχει προκληθεί;

Το α-πολιτικό άτομο δημιουργείται σιγά σιγά και σταδιακά από την έλλειψη πίστης στους πολιτικούς αγώνες. Το συνεχές γκρέμισμα των οραμάτων που υπήρξαν στόχοι των πολιτικών του αγώνων δημιουργεί άτομο κουρασμένο ή απογοητευμένο πολιτικά. Η απογοήτευση των κουρασμένων πολιτικά ατόμων μπορεί σιγά σιγά να γίνει πολιτική αδιαφορία. Αυτό είναι ένα βαρύ κοινωνικό νόσημα. Και σαν κάθε νόσημα μπορεί να είναι οξύ ή χρόνιο. Αν γίνει χρόνιο, τότε είναι ήδη έτοιμο το α-πολιτικό άτομο.

Το άμουσο άτομο δημιουργείται επίσης σιγά σιγά και σταδιακά από την έλλειψη ανάγκης για μουσική. Η έλλειψη αυτή δημιουργείται σταδιακά με την κατανάλωση από τα άτομα μουσικής της οποίας η περιεκτικότητα σε πραγματικές μουσικές αξίες λιγοστεύει συνεχώς. Τα άτομα που καταναλώνουν τέτοια μουσική, περιορίζοντας συνεχώς τις ανάγκες τους για μουσική με πραγματικές μουσικές αξίες, ασκούνται μακροχρόνια στη μη ανάγκη τους για μουσική.

Αν, κάνοντας ένα πείραμα, ταΐζαμε κάποιον με ψωμί που σταδιακά του αφαιρούσαμε το στάρι, το άτομο θα πέθαινε από πείνα. Τώρα μαραζώνει κοινωνικά, αργοπεθαίνει σαν κοινωνικό άτομο, από κοινωνική πείνα.

Αυτός ο περιορισμός μπορεί να φτάσει ως το σημείο μηδέν. Τότε θα έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία και το άμουσο άτομο θα είναι γεγονός. Πάνω στη γη θα κυκλοφορούν άτομα που δε θα χρειάζονται μουσική.
(...)

Νικηφόρος Ρώτας, Και η μουσική πού είναι; Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 1994, σελ. 42-44.