Συνέντευξη με τον Γιώργο Σταθόπουλο

"ΤΟ ΤΡΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ ΠΑΕΙ ΠΑΝΤΟΥ"

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ

τη συνέντευξη έλαβε ο Ηρακλής Οικονόμου
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔΙΦΩΝΟ, τ. 159, Μάρτιος 2009)

Το όνομα του Γιώργου Σταθόπουλου έχει συνδεθεί ιστορικά με την ακμή του εικαστικού εξώφυλλου στην Ελλάδα. Μόνιμος συνεργάτης του Μάνου Χατζιδάκι, ο Σταθόπουλος φιλοτέχνησε και εξώφυλλα δίσκων άλλων μεγάλων δημιουργών: Θεοδωράκης, Μαμαγκάκης, Κουγιουμτζής, Γρηγορίου, Ξαρχάκος, Μαρκόπουλος, Χάλαρης και άλλοι! Ευτυχώς, συνεχίζει και σήμερα απτόητος να κοσμεί νέες κυκλοφορίες. Στα πλαίσια ενός αφιερώματος για τη σχέση ζωγραφικής και μουσικής στα εξώφυλλα των δίσκων για το περιοδικό «Δίφωνο», μιλήσαμε με τον διακεκριμένο Έλληνα ζωγράφο για τη δική του σχέση με τη μουσική, και για το φαινόμενο των εικαστικών εξωφύλλων στους δίσκους.

Οι ανέκδοτες φωτογραφίες με τον Μάνο Χατζιδάκι προέρχονται από το αρχείο του Γιώργου Σταθόπουλου, τον οποίον και ευχαριστούμε θερμά για την ευγενική παραχώρηση.

 

Πώς και από ποιόν άρχισε η συνύπαρξη των ζωγράφων με την ελληνική μουσική;

Ο πρώτος μουσικός εν Ελλάδι που καθιέρωσε ζωγραφικά εξώφυλλα με το "έτσι θέλω", γιατί είχε τη δύναμη να το κάνει, ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις. Οι προηγούμενοι έβαζαν συνήθως μια φωτογραφία, γιατί ήθελαν να διαφημίσουν τη φυσιογνωμία τους. Ο Χατζιδάκις άλλαξε όλη την πρακτική με τον Μόραλη, τον Τσαρούχη, τον Νικολάου, και μετά με τους νεώτερους.

Η γνωριμία σας με τον Χατζιδάκι πώς έγινε;

Εγώ ήμουν φίλος με τον σκηνοθέτη Δημήτρη Βερνίκο, και μέσω αυτού γνώρισα τον Μάνο. Όταν όμως έγινε η γνωριμία μας, εκείνος έφυγε για την Αμερική, και όταν επέστρεψε άρχισε η συνεργασία μας.

Έχετε κάνει εξώφυλλα για πολλούς δίσκους. Κρατάτε αρχείο του έργου σας;

Όχι, δεν έχω αρχείο και δεν πιστεύω στα αρχεία. Είμαι άλλης σχολής. Ό,τι τελειώνει, τελειώνει, και πάμε στο επόμενο. Δεν ζω με αναμνήσεις. Επειδή μ' αρέσει κάθε μέρα να φτιάνω καινούργια πράγματα, τα προηγούμενα τα έχω ήδη ξεχάσει. Μπορεί να επαναλαμβάνω πράγματα, γιατί κάπου τα ίδια πράγματα κάνουμε σε όλη μας τη ζωή, δεν κάνουμε κάτι καινούργιο. Βέβαια, κάθε φορά έχουμε την εντύπωση ότι κάνουμε κάτι καινούργιο, ενώ δεν υπάρχει καινούργιο. Ειδικά στη ζωγραφική έχουν γίνει όλα. Η τέχνη δεν είναι σαν την επιστήμη που εξελίσσεται. Για να βγει ένας άλλος Χατζιδάκις, μπορεί να περάσουν άλλα διακόσια χρόνια.

Τι ήθελε ο Χατζιδάκις να πετύχει μέσα από αυτή την καινοτομία;

Ο Μάνος ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος, ένα μυαλό μοναδικό. Έβλεπε πολύ μακριά. Εγώ δύο ανθρώπους έχω θαυμάσει στη ζωή μου: τον Γκάτσο και τον Χατζιδάκι. Ο Μάνος ήθελε να δώσει μια εικόνα στο μουσικό έργο, δεν περιοριζόταν μόνο στον στίχο και τη μουσική αλλά ήθελε και το αμπαλάζ να είναι σημαντικό. Δεν λέω ότι ό,τι έκανα ήταν σημαντικό, τις αγωνίες του Χατζιδάκι περιγράφω. Δεν ήθελε να βάλει τη φάτσα του. Σου έδινε μια εικαστική εικόνα, την οποία θεωρούσε πιο σημαντική από μια φωτογραφία.

Εσείς πώς το κρίνετε αυτό ως δημιουργός;

Μου αρέσει πιο πολύ να παίρνω ένα δίσκο του Χατζιδάκι και βλέπω το έργο του Τσαρούχη στο εξώφυλλο, παρά έναν άλλο δίσκο με τη φυσιογνωμία ενός τραγουδιστή. Σήμερα βλέπουμε τα σώματα ωραίων γυναικών χωρίς περιεχόμενο. Εσείς τι θα προτιμούσατε σήμερα;

Συμφωνώ. Το κοινό της εποχής πώς υποδέχθηκε αυτό το ρεύμα;

Εδώ είναι το περίεργο και το σπουδαίο. Όταν εμείς είμαστε νέοι, είχαμε μεγάλη αγωνία να πάρουμε το καινούργιο έργο που έβγαινε στις βιτρίνες, ανεξάρτητα από το εξώφυλλο. Ο δίσκος του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Ξαρχάκου, του Σαββόπουλου ήταν γεγονός πριν καν βγει. Είχαμε λαχτάρα να δούμε το εξώφυλλο και να ακούσουμε το δίσκο, τα περιμέναμε με αγωνία. Σήμερα δεν μας ενδιαφέρει, δεν ακούμε, και γι' αυτό δεν πουλάνε οι δίσκοι, δεν φταίει μόνο το ίντερνετ γι' αυτό. Τότε τα δύο μεγάφωνα και το πικάπ ήταν ιερά πράγματα μέσα στο σπίτι.

Εκτός από τον Χατζιδάκι, ποιοι άλλοι λόγοι συνέβαλλαν στην άνοδο του κινήματος;

Ο Χατζιδάκις είχε το κύρος να επιβάλλει κάποια πράγματα. Εκτός απ' αυτόν όμως, ήταν και η εποχή έτοιμη να δεχτεί αυτά τα πράγματα. Σήμερα οι εταιρείες έχουν ένα γραφίστα και τυπώνει τα γράμματα. Πολύ σπάνια ζητάει ένας μουσικός εξώφυλλο από έναν ζωγράφο.

Πότε φτάσαμε στην παρακμή του φαινομένου;

Το τρένο της παρακμής δεν περνάει μόνο από τα εξώφυλλα, πάει παντού. Όταν σημερα ένα cd δεν ξεπερνάει τα 5.000 αντίτυπα, πώς θα καλύψει το κόστος του τυπογραφείου; Πάντα θα υπάρχουν προικισμένοι άνθρωποι, αλλά είναι ανάγκη ο πολίτης, ο λαός, να ζητάει τις δημιουργίες του. Ο λαός αποφασίζει τι θέλει κάθε φορά, και οι ανάγκες του καθορίζουν την αξία του καλλιτέχνη. Ποιος διαβάζει σήμερα ποίηση; Όλα τα βιβλία μπεστ-σέλλερ είναι πλέον παραμύθια που τα διαβάζεις για να περνάς την ώρα σου.

Χρονικά, που τοποθετείται το φαινόμενο που συζητάμε;

Μετά τον πόλεμο, έχουμε πνευματική ακμή στην Ελλάδα η οποία κρατάει περίπου μέχρι το '80, σε όλους τους τομείς: στην ποίηση, στη μουσική, στον κινηματογράφο. Μετά ήρθε ο απότομος πλουτισμός. Οι Έλληνες αγόρασαν αυτοκίνητα, έκαναν μοντέρνα σπίτια, και άρχισαν να διεκδικούν έναν άλλο τρόπο ζωής. Έφυγαν αυτοί, και έφυγαν και οι καλλιτέχνες. Πάντα ο εύκολος πλουτισμός φέρνει παρακμή. Ακόμα κάνω εξώφυλλα, πέρυσι έκανα ένα του Ξαρχάκου, αλλά αυτά είναι οι εξαιρέσεις του κανόνα.

Για έναν άσχετο στα εικαστικά όπως εγώ...

Τι εννοείς; Δεν υπάρχει άσχετος στην τέχνη. Ό,τι δικαίωμα έχεις εσύ πάνω στην τέχνη, έχει και κάποιος που έχει σπουδάσει ζωγραφική. Αυτό είναι το μεγαλείο της τέχνης: ότι ανήκει σε όλους, φτωχούς και πλούσιους, αγράμματους και μορφωμένους. Μπορεί να μην δικαιούσαι ένα ακριβό αυτοκίνητο επειδή δεν βγάζεις τα ανάλογα χρήματα. Αυτό όμως που δικαιούσαι είναι ένα καλό τραγούδι, και αυτό δεν μπορεί να στο στερήσει κανείς. Δεν χρειάζεται κόστος για να εισπράξεις μια καλλιτεχνική συγκίνηση. Θα πας στην Πινακοθήκη, θα πας σε ένα μουσείο, θα ακούσεις ένα τραγούδι από το ραδιόφωνο. Και η τέχνη λειτουργεί διαφορετικά στον καθένα, ο καθένας εισπράττει μια διαφορετική συγκίνηση ανάλογα με τη ψυχή και το μυαλό του.

Ωραία διόρθωση, σας ευχαριστώ! Βέβαια, ξέχασα τώρα την ερώτηση που ήθελα να κάνω...Αλήθεια, η νεότερη γενιά ζωγράφων πώς σας φαίνεται; Ο Ρόκος, ας πούμε;

Πάρα πολύ ωραίοι. Έχω δεί δύο εξώφυλλα του Στέφανου Ρόκου, σε δίσκους του Λεοντή και του Φοίβου Δεληβοριά. Γενικά υπάρχουν ταλαντούχα παιδιά, όμως το σύστημα δεν τους ευνοεί. Και όταν λέω σύστημα, δεν εννοώ την πολιτεία αλλά τον λαό, ο οποίος δεν ενδιαφέρεται. Άξιοι άνθρωποι πάντα θα υπάρχουν. Η τέχνη όμως προοδεύει όταν γίνεται ανάγκη του λαού, εκεί είναι το μεγαλείο. Δεν είναι τέχνη αυτή που ζει μέσα σε πέντε σαλόνια. Αν δεν καθιερωθεί στη συνείδηση του λαού, είναι νεκρή τέχνη. Δεν υπάρχει τέχνη χωρίς το βίωμα. Δεν χρειάζεται να ξέρεις τι λέει η Μερσέντες Σόσα στα τραγούδια της, στο αποκαλύπτει μέσα από την αναπνοή της. Σε συγκινεί γιατί το έχεις μέσα σου, το περιέχεις, και η τέχνη απλά στο αποκαλύπτει.

Πάμε λίγο και στο δικό σας έργο. Δίνατε έτοιμα έργα, ή κατά παραγγελία;

Και τα δύο. Το θέμα είναι καταρχήν το εξώφυλλο να είναι ωραίο, καλαίσθητο, αλλά να βρίσκετα και κοντά στη φιλοσοφία του μουσικού και του ποιητή.

Ποια διαδικασία ακολουθούσατε για τη δημιουργία των κατά παραγγελία έργων;

Άκουγα το έργο πριν βγει και προσπαθούσα να μπω στην ατμόσφαιρά του. Αν ήταν το έργο δραματικό, δεν θα ζωγράφιζα μια πεταλούδα. Την ατμόσφαιρα αποτύπωνα, όχι τη θεματολογία. Το εξώφυλλο του δίσκου δεν το αντιμετώπισα σαν εικονογράφηση ενός παραμυθιού όπου "ο Γιαννάκης παίζει μπάλα" και έχουν ένα παιδάκι που κλωτσάει μια μπάλα. Το κρίσιμο πάντα για το εξώφυλλο ενός δίσκου είναι το τι εκπέμπει το έργο.

Σαν τέχνες, η ζωγραφική και η μουσική έχουν κάποια σχέση;

Όλες οι τέχνες έχουν κάποια σχέση, η γλώσσα διαφέρει. Η μουσική έχει τις νότες, η ποίηση τον λόγο, η ζωγραφική τα χρώματα και το σχέδιο. Οι τέχνες λένε τα ίδια πράγματα με διαφορετική γλώσσα.

Πολύς λόγος έχει γίνει για το θέμα της ελληνικότητας ως καλλιτεχνικό πρόταγμα. Χαρακτηρίζει η ελληνικότητα το έργο σας, και τι σημαίνει αυτό;

Όταν ένας άνθρωπος ζει σε έναν τόπο, τα βιώματά του δεν προέρχονται από αυτό τον τόπο; Άρα, το έργο του θα μεταφέρει την αίσθηση αυτού του τόπου, ο οποίος έχει τόσα πράγματα να μας δείξει -και δεν εννοώ αρχαία αγάλματα και ναούς. Εννοώ την αίσθηση του τόπου, τους ανθρώπους, τον αέρα, τα αρώματα, τα λουλούδια. Αυτός που ζει στη Λαπωνία έχει άλλα βιώματα που μπορεί να είναι και πιο σημαντικά, αλλά πάντως είναι τα δικά του.

Ποια ήταν η σχέση σας με τους εταιριάρχες;

Το προξενιό με τις εταιρείες το έκαναν ο Χατζιδάκις, και οι υπόλοιποι δημιουργοί γενικά. Αν άρεσε στο Χατζιδάκι αυτό που έκανα, ήταν τελειωμένη υπόθεση. Είχαν τέτοιο κύρος και τέτοια δύναμη οι καλλιτέχνες αυτοί που δεν διανοείτο ο Λαμπρόπουλος ή ο Πατσιφάς να διαφωνήσουν. Μόνο οι οικονομικές λεπτομέρειες ήταν προς διαπραγμάτευση, όχι οι καλλιτεχνικές. Οι άνθρωποι των εταιρειών είχαν παιδεία, δεν ήταν τυχαίοι ούτε ο Λαμπρόπουλος, ούτε ο Πατσιφάς. Βέβαια, όταν έκανα εξώφυλλα χωρίς τη μεσολάβηση του συνθέτη, τα πράγματα ήταν αλλιώς, καθώς ήμουν και μικρός όταν ξεκίνησα, 25-26 χρονών. Θα σου πω και κάτι για να γελάσεις. Μια φορά ο Πατσιφάς μου ζήτησε να του κάνω ένα εξώφυλλο, νομίζω για κάποια τραγούδια του Νερούντα. Κάνω το εξώφυλλο, το πάω στον Πατσιφά, το βλέπει και μου λέει: "Τι είναι αυτό; Βιάστηκες, βιάστηκες! Κάτσε δούλεψε να φτιάξεις κάτι καλύτερο". Σε τρεις μέρες πηγαίνω πίσω με το ίδιο εξώφυλλο...το βλέπει και λέει: "Αυτό είναι ωραίο, μπράβο! Έπρεπε να σου βάλω τις φωνές για να κάνεις ένα ωραίο εξώφυλλο!".

Τι έκανε διαχρονική αυτή τη σύνδεση μουσικής και ζωγραφικής στο ελληνικό τραγούδι;

Το περιεχόμενο των δίσκων έκανε διαχρονικά αυτά τα έργα, όχι το εξώφυλλο. Αν το μουσικό έργο δεν είναι καλό, και Πικάσσο να του βάλεις στο εξώφυλλο, δεν ζει. Αν το έργο είναι σημαντικό, δεν έχει ανάγκη από εξώφυλλο. Οι μουσικοί ήθελαν να είναι ωραίο το πακέτο που προσέφεραν, δεν σημαίνει όμως ότι μας είχαν και ανάγκη.

Εσείς τους είχατε; Υπήρξαν τα εξώφυλλα ένα μέσο διεύρυνσης του κοινού σας;

Βέβαια! Όλα αυτά βοηθάνε τον καλλιτέχνη σε όλα τα επίπεδα γιατί το εξώφυλλο βγαίνει στον κόσμο, κάνει γνωστό τον καλλιτέχνη σε ένα ευρύτερο κοινό, αλλά και γιατί προκαλούν τον καλλιτέχνη να βρει ιδέες και να φτιάξει κάτι καινούργιο. Όλα αυτά είναι μια αλληλουχία. Μην ξεχνάς τη λαϊκή παροιμία: "το αγώι ξυπνάει τον αγωγιάτη".

Κάποια από τα μουσικά έργα για τα οποία φιλοτεχνήσατε εξώφυλλα ήταν βαθιά πολιτικά. Του Χατζιδάκι ίσως με έναν έμμεσο τρόπο...

Καθόλου έμμεσο! Μην μπερδεύετε τα πολιτικά με τα κομματικά! Ένα έργο είναι πολιτικό όταν αναφέρεται στους πολίτες και καλλιεργεί το πνεύμα, την αισθητική και τις αξίες τους, και όχι όταν εξυπηρετεί κάποιο κόμμα. Πολιτικά είναι τα έργα που βρίσκονται πέρα από την τρέχουσα πολιτική. Και ο Χατζιδάκις ήταν ο πιο πολιτικός από όλους!

Ωραία! Αυτή η πολιτική διάσταση λοιπόν, πώς εκφράστηκε στο έργο σας;

Αν το έργο μου μεταφέρει τις αξίες ενός πολιτικού δημιουργού, τότε είναι και αυτό πολιτικό.