Ο Αλέξης Βάκης για την "Επιθεώρηση Τέχνης"

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ

Το περιοδικό που άλλαξε τις ισορροπίες για την όποια συζήτηση περί Πολιτισμού στην μετεμφυλιακή Ελλάδα - Μια αναφορά στη διαδρομή του

του Αλέξη Βάκη

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔΙΦΩΝΟ, τεύχος 104, Μάιος 2004)

Στη μνήμη του πατέρα μου Αργύρη Βάκη (1920-1987), ενός από τους πρώτους που μπήκαν στην περιπέτεια της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ.
Α.Β.

Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ

«Τη στιγμή που η ιδεολογία δεν παρουσιάζεται σαν τελειωμένη αλήθεια, αλλά σαν επανάσταση και αλήθεια που πρέπει να γίνει, η στράτευση αποκτάει ξανά μιαν αυτονομία, αλλά ταυτόχρονα και μια καθολική ευθύνη. Οι λογαριασμοί δεν γίνονται πια με την πειθαρχία ενός κόμματος, αλλά με την Ιστορία, που είναι πιο αυστηρή. Κι έτσι, οι λογαριασμοί είναι σοβαρότεροι»

(Απόσπασμα από το άρθρο της Ιταλίδας θεωρητικού Ροσσάνα Ροσσάντα Στράτευση, κουλτούρα και ιδεολογία που δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης, τόμος ΚΑ΄,σελ. 477, και που, κατά τον Δημήτρη Ραυτόπουλο (Διαβάζω, τεύχος 67, 20-4-1983) αποτέλεσε την ιδεολογική «σημαία» της Συντακτικής της Επιτροπής τα χρόνια εκείνα)

-----

1954. Πέντε μόλις χρόνια μετά τον τερματισμό του εμφυλίου. Ο κόσμος των νικητών του πολέμου ανοικοδομεί την Ελλάδα, θέτοντας τις βάσεις για την «κουλτούρα της αντιπαροχής», που δοκιμάσαμε όλοι οι επόμενοι. Οι νικημένοι (όσοι δηλαδή δεν ηττήθηκαν και στρατιωτικά, ώστε να βρίσκονται εκπατρισμένοι στην Τασκένδη και στα άλλα γκέτο του ανατολικού μπλοκ) είναι εγκλωβισμένοι μεταξύ εξορίας, ημιπαρανομίας και σκληρού αγώνα για την επιβίωση, όταν δεν αναγκάζονται να υποκύψουν στην εξευτελιστική «δήλωση μετανοίας», που τους αφήνει κάποια μικρά περιθώρια επανένταξης στο κοινωνικό status. Η πνευματική δραστηριότητα, μετά την ανάταση στα χρόνια της Κατοχής, της Αντίστασης και της ελπίδας, είναι σε βαθιά ύφεση, με τη λογοκρισία, ασφυκτικά παρούσα παντού, να καταστέλλει οποιαδήποτε απόπειρα δεν εναρμονίζεται με τους όρους της παντοδύναμης εθνικοφροσύνης.

Σ’ αυτά το φόντο γεννήθηκε η ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ. Το περιοδικό που οραματίστηκαν μερικοί –νέοι και τολμηροί- αριστεροί διανοούμενοι της εποχής και που έμελλε να καταγραφεί από την ιστορία ως το σοβαρότερο και πληρέστερο εγχείρημα του χώρου της διαπάλης των ιδεών στην Τέχνη και τον Πολιτισμό. Αλλά και το περιοδικό που πολεμήθηκε επίμονα, τόσο από το επίσημο κράτος, όσο και από την αριστερά των ιδεολογικών αγκυλώσεων. Η ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ άντεξε για δεκατρία σχεδόν χρόνια στις διώξεις και τις πολιτικές πιέσεις, που είχαν αντίκτυπο στην οικονομική της αυθυπαρξία (όλα τα μέλη της Συντακτικής της Επιτροπής και οι συνεργάτες της, επώνυμοι και ανώνυμοι, προσέφεραν την εργασία τους εθελοντικά και χωρίς αμοιβή). Τον Απρίλιο του 1967, έπεσε ένδοξα, όταν την έκλεισε η χούντα των συνταγματαρχών. Μετά τη μεταπολίτευση δεν επανεκδόθηκε. Γιατί άραγε; Η απάντηση ίσως θα πρέπει να δοθεί από ειδικούς ιστορικούς ερευνητές.

(Κώστας Κουλουφάκος)

Η Συντακτική Επιτροπή

Το καλοκαίρι του 1954 λοιπόν, ο νεαρός αρχιτέκτονας Νίκος Σιαπκίδης καταθέτει στη Γενική Διεύθυνση Τύπου του Υπουργείου Προεδρίας αίτηση χορήγησης άδειας έκδοσης μηνιαίου περιοδικού. Την παίρνει, αλλά με δυνατότητα ανάκλησης «εφ’ όσον δεν ήθελε πραγματοποιηθεί η δι’ ην χορηγείται έκδοσις» μέχρι τα Χριστούγεννα. Είναι ο μόνος από την ομάδα που μπορούσε να εξασφαλίσει μια τέτοια άδεια, λόγω του ότι, αν και είχε ήδη προσανατολιστεί κι αυτός προς την αριστερά, δεν είχε «φάκελο» στην Ασφάλεια. Η αίτηση ήταν αποτέλεσμα των παρατεταμένων συζητήσεων για την έκδοση ενός πολιτιστικού περιοδικού, του Σιαπκίδη με τον ζωγράφο Γιάννη Χαϊνη, παλιό ΕΠΟΝίτη, και αρκετούς ακόμα από το χώρο των εικαστικών, αλλά και τον ευρύτερο πνευματικό χώρο, με τους οποίους ο Χαϊνης ήταν σε επαφή. Μεταξύ αυτών ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Αργύρης Κουνάδης και ο Αλέκος Ξένος, που σύχναζαν στην παλιά Κινηματογραφική Λέσχη της οδού Αριστοτέλους. Στην υπόθεση στρατεύτηκαν αμέσως τρεις νέοι αριστεροί διανοούμενοι, αδειούχοι εξόριστοι από τον Αι- Στράτη, ο Κώστας Κουλουφάκος, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος και ο Τίτος Πατρίκιος, οι οποίοι θα ασχολούνταν με τη λογοτεχνία και την ποίηση. Την πρώτη Συντακτική Επιτροπή πλαισίωσαν επίσης ο Γιώργος Παπαλεονάρδος (που εργαζόταν στην εφημερίδα Ανεξάρτητος Τύπος και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκδοση του πρώτου τεύχους) και ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης. Τους πρώτους μήνες του 1955, στην ομάδα ενσωματώθηκαν ο Αργύρης Βάκης (που ασχολήθηκε με τα οικονομικά, τεχνικά και οργανωτικά προβλήματα του περιοδικού, με βοηθό τον Γιάννη Μαραγκό, αλλά ήταν και ο ανεπίσημος σύνδεσμος με το κόμμα της ΕΔΑ, που, εν τω μεταξύ, παρακολουθούσε σιωπηρά την έκδοση) και ο Κώστας Πορφύρης (Πορφύρης Κονίδης), που ανέλαβε «υπεύθυνος σύνταξης». Η Συντακτική Επιτροπή παρέμεινε για αρκετά χρόνια ανώνυμη στους τίτλους του περιοδικού, ούτως ώστε να αποφεύγεται η προβολή των μελών της, με μόνο όνομα να εμφανίζεται δημόσια, κατόπιν κοινής απόφασης, αυτό του «Διευθυντή» και αργότερα «Ιδιοκτήτη» Νίκου Σιαπκίδη. Μέλη της Συντακτικής Επιτροπής, με σημαντική συμβολή στην πορεία του περιοδικού έγιναν ο Γιώργος Πετρής (Σίμος) και ο Μανώλης Φουρτούνης. Επίσης μέλη της υπήρξαν στα πρώτα βήματα ο Κώστας Κοτζιάς και οι Σάκης Ρετσινάς και Στάθης Αλημίσης, που δεν έμειναν όμως για πολύ. Σύνδεσμοι με την ΕΔΑ, σε επαφή με τον Αργύρη Βάκη και τα κομματικά μέλη της Συντακτικής Επιτροπής, ήταν ο Κώστας Προβελέγγιος, ο Μανώλης Γλέζος και, αργότερα, ο Λεωνίδας Κύρκος. Το 1960 ανασυντάσσεται, με παρέμβαση της ΕΔΑ, η Συντακτική Επιτροπή, πράγμα που οφείλεται σε μια προσπάθεια εποπτείας του περιοδικού, αλλά και στην εξάντληση της οικονομικής του αντοχής. Τότε διορίστηκαν στη Συντακτική Επιτροπή και οι Τάσος Βουρνάς, Διονυσία Μπιτζελέκη, Γεράσιμος Σταύρου και Δημήτρης Σπάθης, με κομματικό σύνδεσμο τον Δημήτρη Δεσποτίδη. Το νέο σχήμα δεν διατηρήθηκε για πολύ. Ο Δεσποτίδης δημιούργησε τις εκδόσεις Θεμέλιο, με τις οποίες ασχολήθηκε συστηματικά, ενώ ο αρχικός πυρήνας με τους Πορφύρη, Κουλουφάκο, Ραυτόπουλο, Πετρή συνέχισε μέχρι το τέλος. Τα τελευταία χρόνια, η ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ ενισχύθηκε και από νέους διανοούμενους, που προέρχονταν κυρίως από το φοιτητικό περιοδικό Πανσπουδαστική (Χρύσα Προκοπάκη, Νικηφόρος Παπανδρέου, Γιάννης Καλιόρης κ.α.). Τα πρώτα γραφεία του περιοδικού ήταν στην οδό Γαμβέτα 6, το 1960 μεταφέρθηκαν Ακαδημίας 74 και από το 1962 Σταδίου 39.

Οι ιδεολογικές συγκρούσεις

Το πρώτο τεύχος της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1955, με ημερομηνία όμως Χριστούγεννα 1954, ώστε να εμπίπτει στον χρόνο έκδοσης που όριζε η άδεια από το Υπουργείο Προεδρίας. Στις σελίδες του βρίσκουμε, μεταξύ άλλων, τις μελέτες των «επίσημων» αριστερών στοχαστών Χ. Θεοδωρίδη Ο Πόλεμος κατά του λογικού και Μάρκου Αυγέρη Θεωρητικά στοιχεία της κριτικής αλλά και ποιήματα του Νικηφόρου Βρεττάκου και του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Στο δεύτερο τεύχος δημοσιεύεται η μελέτη του Μ.Μ. Παπαϊωάννου Φαινόμενα ακμής και παρακμής στη νεοελληνική ποίηση, που στον ηδονισμό του Καβάφη αντιτάσσει την ποίηση «που έχει υγεία και ομορφιά και ανδρισμό» και απορρίπτει τους παρακμιακούς Καβάφη, Καρυωτάκη, Σεφέρη κλπ. ως «εκπροσώπους της αστικής τάξης». Επρόκειτο για μια μεταφορά στα καθ’ ημάς του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού που κωδικοποίησε ο Ζντάνοφ στη Σοβιετική Ένωση, με τον απλουστευτικό διαχωρισμό της τέχνης σε «αστική» και «προλεταριακή», μια αντίληψη που ταλάνισε για δεκαετίες την αριστερή σκέψη.

Είναι αδύνατον βέβαια να κατανοήσουμε την ύπαρξη άρθρων σαν κι αυτό σ’ ένα περιοδικό του οποίου η Συντακτική Επιτροπή κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τέτοιες αντιλήψεις, αν δεν πάρουμε υπ’ όψη την πνευματική κατάσταση της αριστεράς της εποχής. Αν και ο Στάλιν είχε εγκαταλείψει ήδη τα εγκόσμια, δεν είχε γίνει ακόμα το 20^ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης το 1956, όταν ο Χρουστσώφ προέβη στις συνταρακτικές αποκαλύψεις. Επίσης, η ηγεσία του ΚΚΕ, καίτοι εξόριστη στις ανατολικές χώρες, δεν είχε παραιτηθεί από την προσπάθεια να ελέγχει (κατά την συνήθη σταλινική πρακτική) το οτιδήποτε κινούνταν στον χώρο της ελληνικής προοδευτικής διανόησης, με βίαιες συχνά αντιδράσεις προς ότι και όποιον δεν κινούνταν στα πλαίσια της «ορθοδοξίας». Συνεπώς, αν κάποιος ήθελε να εκφράσει μια διαφορετική άποψη, ήταν υποχρεωμένος να κινηθεί πολύ προσεκτικά, αν δεν ήθελε να βρεθεί δακτυλοδεικτούμενος και απομονωμένος από το κυρίως σώμα της αριστεράς. Ο κόσμος της ήταν ακόμα προσκολλημένος στο πνεύμα της προσωπολατρείας του Στάλιν, του Ζαχαριάδη κλπ., οπότε η διαδικασία συγκρότησης μιας άποψης που να ζητάει πειστικές εξηγήσεις για την τραγωδία της ήττας, αλλά και να βλέπει την συνολική υπόθεση της αριστεράς –και τα διάφορα ζητήματα, πολιτικά, η και ευρύτερα ιδεολογικά- με άλλο μάτι, ήταν ακόμα αργή. Ήταν όμως και υπαρκτή.

Η Συντακτική Επιτροπή της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ άνοιξε έναν ιδιότυπο κλεφτοπόλεμο με τις επίσημες ζντανοφικές απόψεις, επιμένοντας πάντα στην ιδέα της αυτονομίας της Τέχνης από κομματική η άλλη χειραγώγηση. Η αντίληψη αυτή διέπνεε την πλειονότητα των σχετικών κειμένων που δημοσιεύονταν στο περιοδικό, όπως π.χ. αυτό του Μανόλη Αναγνωστάκη με θέμα Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (τεύχος 29, Μάιος 1957).

Τον Απρίλιο του 1961 (τεύχος 76), ο Δημήτρης Ραυτόπουλος αξιολογεί θετικά στην κριτική του την Λέσχη, τον πρώτο δηλαδή τόμο από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα, προκαλώντας θύελλα επικρίσεων, φαινόμενο που επαναλαμβάνεται και όταν δημοσιεύεται λίγο αργότερα, για πρώτη φορά σε αριστερό έντυπο, άρθρο του αρχιτέκτονα Αριστομένη Προβελλέγγιου για την αξία της αφηρημένης τέχνης.

Η υπόθεση Γκράνιν

Τον Φεβρουάριο του 1959 δημοσιεύτηκε το αντικομφορμιστικό διήγημα του Σοβιετικού συγγραφέα Ντάνιελ Γκράνιν Η σιωπή (τεύχος 50-51), που προκάλεσε πολλές κομματικές αντιδράσεις και έφερε την Συντακτική Επιτροπή της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ απολογούμενη ενώπιον ειδικά συσταθείσης Επιτροπής της ΕΔΑ (στη σύνθεσή της βλέπουμε ονόματα όπως του Μάρκου Αυγέρη, του Γιάννη Ρίτσου, του Δημήτρη Φωτιάδη, του Θέμου Κορνάρου και του Λεωνίδα Κύρκου) που τους άσκησε δριμεία κριτική. Οι κατηγορούμενοι υπεράσπισαν με τόλμη τις θέσεις τους, ενώ έφτασαν μέχρι του σημείου και να παραιτηθούν από το περιοδικό, κάτι που όμως δεν έγινε δεκτό τελικά.

Κάτι ανάλογο έγινε και στο τεύχος 133-134 (Ιανουάριος- Φεβρουάριος 1966), όταν δημοσιεύτηκε η Διαμαρτυρία 35 ελλήνων διανοουμένων -ανάμεσά τους τα περισσότερα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού, αλλά και οι Μανόλης Αναγνωστάκης, Τατιάνα Μιλλιέξ, Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ), Ασπασία Παπαθανασίου, Στρατής Τσίρκας- για την καταδίκη των συγγραφέων Αντρέϊ Σινιάφσκι και Γιούλι Ντάνιελ από το Σοβιετικό δικαστήριο, όπου ζητούν την άμεση απελευθέρωσή τους. Στο επόμενο τεύχος (135, Μάρτιος 1966) δημοσιεύτηκε και το άρθρο του ιταλού Βιττόριο Στράντα Βιβλία και συγγραφείς στην ΕΣΣΔ, όπου για πρώτη φορά γίνεται λόγος για Σοβιετικούς συγγραφείς έγκλειστους στα ψυχιατρεία και τις φυλακές.

Οι διώξεις από το ελληνικό κράτος

Όπως ήταν φυσικό, η έκδοση της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ και η απήχησή της, ήταν κόκκινο πανί για τον μηχανισμό του αστυνομικού κράτους της δεξιάς. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1957, με αφορμή την έκδοση του τεύχους 34, του αφιερωμένου στα 40χρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Διοικητής της Γενικής Ασφάλειας Ι. Καραχάλιος ζήτησε από τον Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών να ασκήσει δίωξη κατά των υπευθύνων του περιοδικού για παράβαση του Ν. 509/47. Διότι «ο Διευθυντής του εν λόγω περιοδικού ουδεμίαν λέξιν δεν γράφει δια την 28^ην Οκτωβρίου 1940 δια να υμνήση και τους ήρωας που έπεσαν δια την νεωτέραν δόξαν της Ελλάδος (….) εμμέσως ενθαρρύνει τας επιδιώξεις του ΚΚΕ, όπερ είναι τμήμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας»(!)

Μαζί με τον διευθυντή της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Νίκο Σιαπκίδη και τον αρχισυντάκτη Κώστα Πορφύρη, στο εδώλιο του κατηγορουμένου κάθισαν και οι συνεργάτες του συγκεκριμένου τεύχους Γιάννης Ρίτσος, Μάρκος Αυγέρης και Νικηφόρος Βρεττάκος. Κάτω από την πίεση όμως των διαμαρτυριών, ελληνικών και διεθνών, οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν.

(Δημήτρης Ραυτόπουλος)

Τα αφιερώματα της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Συνολικά κυκλοφόρησαν 146, με αρκετά απ’ αυτά διπλά, και με το Νο 147 (Απρίλιος 1967) να μην κυκλοφορεί ποτέ και να καταστρέφονται τα τυπογραφικά του δοκίμια από την Ασφάλεια. Από αυτά, τα 24 ήταν αφιερώματα σε διάφορα θέματα. Πότε, με την ευρεία έννοια, πολιτικά (Ελληνική Επανάσταση, Εθνική Αντίσταση, Μικρασιατική Καταστροφή, Οκτωβριανή Επανάσταση, Κίνα, Βιετνάμ), πότε αφιερώματα σε ελληνικές και διεθνείς μορφές των γραμμάτων (Κώστας Βάρναλης, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Κ.Π. Καβάφης, Δημοσθένης Βουτυράς, Δημήτρης Γληνός, Dante Alighieri, Μάρκος Αυγέρης). Κυκλοφόρησε επίσης ένα τεύχος αφιέρωμα στον ηθοποιό Αιμίλιο Βεάκη, καθώς και δύο για τους ζωγράφους Pablo Picasso και Γιώργο Μπουζιάνη. Τα εικαστικά θέματα ήταν μάλιστα ιδιαίτερα προβεβλημένα από τις στήλες της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, με τα περισσότερα εξώφυλλά της να είναι έργα διακεκριμένων ζωγράφων.

Η μουσική δραστηριότητα

Όσον αφορά τη μουσική, η κάλυψή της δεν γίνονταν με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει σήμερα. Κι αυτό γιατί πρωτεύουσα σημασία για το περιοδικό, τουλάχιστον μέχρι την εμφάνιση του Μίκη Θεοδωράκη στο προσκήνιο, έχει η λεγόμενη «σοβαρή» μουσική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το μακροσκελές άρθρο του Θεοδωράκη Ο βεντετισμός και ο σνομπισμός οδηγούν στο θάνατο της Μουσικής (τεύχος 21, Σεπτέμβριος 1956), που σε καμία περίπτωση δεν προαναγγέλλει τον άνθρωπο που λίγα χρόνια μετά θα ταρακουνήσει την Ελλάδα με τα τραγούδια του. Έτσι, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η υμνητική κριτική του Φοίβου Ανωγειανάκη, μόνιμου μουσικοκριτικού του περιοδικού, για την μουσική του Μάνου Χατζιδάκι στον Κύκλο με την κιμωλία, την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης, εν αντιθέσει με την αρνητική κριτική του, στο ίδιο τεύχος, για τη μουσική του Χατζιδάκι στην ταινία Λατέρνα, φτώχια και γαρύφαλλο (τεύχος 29, Μάιος 1957).

Αλλά και το «διχαστικό» κλίμα που προκάλεσε στο κοινό ο Επιτάφιος του Θεοδωράκη και του Ρίτσου, στην εκτέλεση με το Μπιθικώτση, αποτυπώνεται στις στήλες της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ με το άρθρο του συνθέτη που απαντά στον κριτικό της Αυγής Β.Αρκαδινό, ο οποίος δεν ενέκρινε τη χρήση των μπουζουκιών, με την αποστροφή «μα τέλος πάντων, όλοι αυτοί οι κύριοι, σε Λύκειο Καλογραιών ανατράφηκαν; Δε βγήκαν και λίγο πιο έξω; Δεν άκουσαν Κρητικούς βοσκούς και αγωγιάτες Τριπολιτσιώτες; Δεν τραγούδησαν ποτές τους στην ταβέρνα, στο κρατητήριο, στο κορίτσι τους; Δεν ζούνε στην Ελλάδα;» (τεύχος 73-74, Ιανουάριος 1961) Στο τεύχος 133-134 πάλι, (Ιανουάριος- Φεβρουάριος 1966), ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Σταύρος Ξαρχάκος απαντούν στην έρευνα του περιοδικού με θέμα την κατάργηση της λογοκρισίας.

Αντί επιλόγου

Η δικτατορία της 21^ης Απριλίου του 1967 ανέστειλε, οριστικά όπως αποδείχτηκε, την έκδοση της ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Το ενδιαφέρον όμως γι’ αυτήν δείχνει να είναι αυξημένο, αν κρίνω από την πυκνότητα των σχετικών δημοσιευμάτων τα τελευταία χρόνια. Τα τεύχη της όμως, όχι μόνο είναι δυσεύρετα στα παλαιοπωλεία, αλλά και πανάκριβα. Μήπως είναι επιτέλους καιρός να γίνει κάτι ουσιαστικότερο και πρακτικότερο, ούτως ώστε όλοι οι ενδιαφερόμενοι, και κυρίως οι νεότεροι ερευνητές, να έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στις σελίδες και τους τόμους του περιοδικού; Το εύχομαι ολόψυχα!

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

-Επιθεώρηση Τέχνης, μια κρίσιμη δωδεκαετία (Επιστημονικό Συμπόσιο), Έκδοση της Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1997

-Περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 68, 20-4-1983, Αφιέρωμα στην Επιθεώρηση Τέχνης

-Περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχη 3, Απρίλιος-Ιούνιος 1994 (Αφιέρωμα στον Κώστα Κουλουφάκο), 6-7, Ιανουάριος-Ιούνιος 1995 (Αφιέρωμα στην Επιθεώρηση Τέχνης), 30, Σεπτέμβριος- Δεκέμβριος 2003 (Αφιέρωμα στον Δημήτρη Ραυτόπουλο)

-Περιοδικό Αρχειοτάξιο, τεύχος 2, Ιούνιος 2000, Ένα Υπόμνημα του Κώστα Κουλουφάκου για την Επιθεώρηση Τέχνης

-Εφημερίδα Η Εποχή, 18-5-2003, Άρθρο του Δημήτρη Ραυτόπουλου για τα δέκα χρόνια από το θάνατο του Κώστα Κουλουφάκου

-Εφημερίδα Κυριακάτικη Αυγή, 12 και 19-10-2003, επανέκδοση του τεύχους 133-134 της Επιθεώρησης Τέχνης