Μουσικές για τον Αριστοφάνη

(Μάνος Χατζιδάκις, Κάρολος Κουν, Γιάννης Μόραλης)

Μουσικές για τον Αριστοφάνη

Το πανηγύρι κρατάει 2.500 χρόνια!

του Ηρακλή Οικονόμου

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΔΙΦΩΝΟ.

Τα τελευταία χρόνια, ένας απρόσμενος επισκέπτης συντροφεύει τα μουσικά μας πράγματα: ο παππούς Αριστοφάνης! Νέες παραγωγές, επανεκδόσεις, ζωντανές ηχογραφήσεις, μία πλημμυρίδα μουσικών έργων εμπνευσμένων από τον αρχαίο κωμωδό έχει κάνει την εμφάνισή της. Καιρός λοιπόν να σκύψουμε πάνω στα υψηλά επιτεύγματα μιας άγνωστης πτυχής του νεοελληνικού πολιτισμού: της μουσικής για τα αριστοφανικά έργα.

Ο Αριστοφάνης και το έργο του

Ο Αριστοφάνης γεννήθηκε γύρω στο 445 π.χ. και πέθανε γύρω στο 385 π.χ. Θεωρείται κορυφαίος δημιουργός της αρχαίας κωμωδίας, και έγραψε περισσότερα από 40 έργα, εκ των οποίων σώζονται 11. Η πλοκή κάθε έργου στηρίζεται στον  κωμικό ήρωα και το χορό και μοιράζεται την εξής δομή: πρόλογος, πάροδος, αγώνας, παράβαση, ιαμβικές σκηνές και έξοδος. Από πλευράς πλοκής, στις περισσότερες κωμωδίες του Αριστοφάνη υπάρχει ένα αρχικό πρόβλημα, για τη λύση του οποίου κάποιος συλλαμβάνει ένα επαναστατικό σχέδιο. Αυτό το σχέδιο γίνεται τελικά δεκτό και στο τέλος επέρχεται η ουτοπική λύση παρά τις αντιξοότητες.

Στους Αχαρνής ο Δικαιόπολις διεκδικεί ειρήνη για εκείνον και την οικογένειά του· στους Βάτραχους στήνεται διαγωνισμός ανάμεσα στους τραγικούς ποιητές του κάτω κόσμου· στην Ειρήνη η φυλακισμένη Ειρήνη απελευθερώνεται αχρηστεύοντας τα όργανα του πολέμου· στις Εκκλησιάζουσες η εξουσία περνά στα χέρια των γυναικών· στις Θεσμοφοριάζουσες οι γυναίκες αναγκάζουν τον Ευριπίδη να σταματήσει να τις δυσφημεί στα έργα του· στους Ιππής σατιρίζεται ο δημαγωγός Κλέωνας· στη Λυσιστράτη οι γυναίκες κηρύσσουν αποχή από τα συζυγικά τους καθήκοντα για να παύσει ο πόλεμος· στις Νεφέλες σατιρίζεται η σοφιστική παιδεία και οι επιδράσεις τη στην αθηναϊκή κοινωνία· στους Όρνιθες, δύο Αθηναίοι πείθουν τα πουλιά να χτίσουν την Νεφελοκοκκυγία ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων και τον κόσμο των θεών· στον Πλούτο ο ομώνυμος τυφλός θεός βρίσκει το φως του με τη βοήθεια του καλού πολίτη Χρεμύλου· και στους Σφήκες διακωμωδείται η δικομανία των αθηναίων δικαστών στο πρόσωπο του Φιλοκλέοντα.

Η αριστοφανική κωμωδία είναι κατεξοχήν μουσικό θέατρο. Όμως, αν και η μουσική και το τραγούδι ήταν εγγενές στοιχείο της, δεν σώζεται κάτι σχετικό· μόνο ο ποιητικός ρυθμός, ο μετρικός πλούτος των χορικών και η γλώσσα δίνουν μια καθ’ υπόθεση γεύση της μελοποιίας. Η αδυναμία αποκρυπτογράφησης της τότε μουσικής εξισορροπείται από τις πολλαπλές προσεγγίσεις των νεότερων συνθετών. Δεν είναι όλες οι προσεγγίσεις δισκογραφημένες, εφόσον δεν είναι δεδομένο ότι η θεατρική μουσική πρέπει να δισκογραφείται. Μερικές φορές, έχει τη δική της ζωή εκτός παράστασης, άλλες φορές όμως δεν είναι εκδόσιμη λόγω της αδιάρρηκτης σχέσης της με το έργο. Δύο αφανείς συντελεστές κάθε μουσικής για τον Αριστοφάνη είναι ο σκηνοθέτης και ο μεταφραστής, πρόσωπα που λόγω οικονομίας χώρου δεν αναφέρονται στην ακόλουθη, ενδεικτική καταγραφή.

Οι συνθέτες συναντούν τον Αριστοφάνη

Οι πληροφορίες που διασώζονται για τη μουσική ελλήνων συνθετών για τον Αριστοφάνη κατά το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα είναι ελάχιστες, με έργα που δεν γλίτωσαν τη σκόνη του χρόνου. Ο συνθέτης Φίλιππος Τσαλαχούρης επισημαίνει τη μουσική του Θεόφραστου Σακελλαρίδη - πατέρα της ελληνικής οπερέτας - για τις Εκκλησιάζουσες (1904), τις Όρνιθες του Μάριου Βάρβογλη (1929) και τις Νεφέλες του Γεώργιου Καζάσογλου (1952), έργο για το οποίο ο Ιγκόρ Στραβίνσκι σημειώνει: «Στη μουσική σας άκουσα Ελλάδα». Χωρίς να αμφισβητείται η συνεισφορά των συνθετών της Εθνικής Σχολής, η λόγια, κλασικίζουσα οπτική τους στη μουσική για τον Αριστοφάνη δεν επέτρεψε το πέρασμα της στις επόμενες γενιές. Ουσιαστικά, η πορεία του Αριστοφάνη στην ελληνική μουσική διακρίνεται σε προ Χατζιδάκι και μετά Χατζιδάκι.

Το 1956, ο Μάνος Χατζιδάκις καταπιάνεται με τις Εκκλησιάζουσες, και ακολουθούν η Λυσιστράτη (1957) - απ’ όπου ο «Μύθος» - ο Πλούτος (1957) - απ’ όπου η «Κυρά» και το «Γαρύφαλλο στ’ αυτί» - οι Θεσμοφοριάζουσες (1958) και οι Βάτραχοι (1959). Όμως, το τεράστιο βήμα γίνεται με τις Όρνιθες που πρωτοπαρουσιάστηκαν τον Αύγουστο του 1959 από το Θέατρο Τέχνης σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν, σκηνικά Γιάννη Τσαρούχη και χορογραφία Ραλλούς Μάνου. Η παράσταση δεν ξέφυγε από τις δαγκάνες του συντηρητικού επαρχιωτισμού και της λογοκρισίας. Η δοξολογία του ιερέα σε τόνο βυζαντινής ψαλμωδίας ξεσηκώνει θύελλα διαμαρτυριών, και ο τότε υπουργός Προεδρίας Κωνσταντίνος Τσάτσος απαγορεύει τη συνέχιση των παραστάσεων. Ο Χατζιδάκις διαμαρτύρεται δημόσια: «Θεωρώ τον εαυτό μου… απόλυτα προσβεβλημένο από τον τρόπο που έγινε η ματαίωσις της παραστάσεως… Η όλη υπόθεσις μαζί με την ανεκδιήγητον ‘ευθιξίαν του θρησκευτικού αισθήματος’ μερίδος των θεατών με θλίβει αφάνταστα». Το 1962 ο Κουν ανεβάζει ξανά το έργο με ανανεωμένη σκηνοθεσία και νέα χορογραφία της Ζουζούς Νικολούδη και η παράσταση θριαμβεύει, ενώ το 1965 το έργο παρουσιάζεται στις Βρυξέλλες ως μπαλέτο με χορογραφίες του Μωρίς Μπεζάρ. Ο Μιχάλης Γρηγορίου επισημαίνει σήμερα: «Για τη δική μου γενιά, οι Όρνιθες του Χατζιδάκι λειτούργησαν αποκαλυπτικά».

Εάν ο Μάνος Χατζιδάκις συμβολίζει το λυρικό «αστικό» άκρο πάνω στο αριστοφανικό συνεχές, ο Χρήστος Λεοντής οικοδομεί το έτερο, λαϊκότερο «αγροτικό» άκρο. Μόνιμο αίτημα του Λεοντή είναι η ανάδειξη της «λαϊκής συνείδησης» μέσω της μουσικο-θεατρικής δημιουργίας. Ο συνθέτης απεκδύεται του ρόλου του και κατέρχεται στην πλατεία, στη θέση του θεατή-ακροατή.  Ο Λεοντής συνέθεσε μουσική για τα έργα Αχαρνής (1976), Ειρήνη (1978), Ιππής (1991), Σφήκες (1992) και Πλούτος (1994), η οποία κυκλοφορεί ηχογραφημένη ζωντανά στην έκδοση «Χελιδών ηδομένη…».

Ο Μίκης Θεοδωράκης ξεκινά με τη Λυσιστράτη (1966), ακολουθούν οι Ιππής (1979), ενώ το 2002 επιστρέφει στη Λυσιστράτη με την ομώνυμη όπερα. Οι Ιππής κατέχουν σημαντική θέση στην εργογραφία του συνθέτη, ως έργο της λεγόμενης μετασυμφωνικής μουσικής. Παρόλη τη συνθετότητα της φόρμας, η ατμόσφαιρα του έργου παραπέμπει άμεσα στο λαϊκό τραγούδι. Όπως σημειώνει και ο Θεοδωράκης, «το στοιχείο για το οποίο είμαι ιδιαίτερα ικανοποιημένος είναι η ενορχήστρωση του έργου, απλή, λιτή και λαμπερή, με την οποία αναδεικνύεται ο καθαρά νεοελληνικός του χαρακτήρας». Στους Ιππής, ο Θεοδωράκης έχει πλάι του και έναν βοηθό. Το όνομά του; Σταμάτης Κραουνάκης.

Ο Κραουνάκης επενδύει αρχικά την Ειρήνη (1982), και ακολουθεί η Λυσιστράτη (1986), με τον Λάκη Λαζόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Τον Πλούτο ο Κραουνάκης τον συναντά τρεις φορές (1996, 1998, 2004), προτού συνθέσει για τις Θεσμοφοριάζουσες (2006) και τις Νεφέλες (2009). Σημειωτέον ότι φέτος το καλοκαίρι, ο Κραουνάκης θα βρεθεί στη σκηνή της Επιδαύρου και ως ηθοποιός, υποδυόμενος το Δικαιόπολη στους Αχαρνής!

Εντυπωσιακή παρουσία έχει και ο Βασίλης Δημητρίου, που επένδυσε μουσικά τα έργα Όρνιθες (1994), Εκκλησιάζουσες (1996, 2000), Νεφέλες (1996, 1998), Θεσμοφοριάζουσες (1999), Ιππής (2001), Λυσιστράτη (2002) και Πλούτος (2006). Όχι τυχαία, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος αναφέρει ότι «ο Δημητρίου ξέρει κάθε φορά να βρίσκει το σφυγμό, τον πυρήνα στα κείμενα, να διακρίνει το δραματικό στοιχείο, το περιγραφικό, το τελεστικό από το λυρικό». Το σύνολο του έργου του Δημητρίου πάνω στον Αριστοφάνη κυκλοφορεί ως «Αριστοφάνη Έργα Ι & ΙΙ».

Ο Θάνος Μικρούτσικος ξεκινά τη σχέση του στον Αριστοφάνη με μια παραγγελία από το Λαϊκό Πειραματικό Θέατρο για τις Θεσμοφοριάζουσες (1978), ενώ το 1983 συνθέτει μουσική για το θεατρικό “Women in Power” (Γυναίκες στην εξουσία), του Τζον Μακ Γραθ, μία συνδυαστική διασκευή των έργων Εκκλησιάζουσες και Ιππείς. Ακολουθεί η Ειρήνη (1984) για το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου, κινούμενη σε μία αίσθηση καμπαρέ, οι αναθεωρημένες Θεσμοφοριάζουσες (1985), οι Εκκλησιάζουσες (1998) και οι Αχαρνής (2005).

Ξεχωριστή θέση κατέχει η ματιά του Διονύση Σαββόπουλου για τους περιπετειώδεις Αχαρνής. Ο Σαββόπουλος εξηγεί: «Καταπιάστηκα με τους Αχαρνής μετά από παραγγελία του Θεάτρου Τέχνης μεταφράζοντας με δική μου πρωτοβουλία, ό,τι ήταν να μελοποιήσω, όχι από φιλοδοξία, αλλά δεν μπορώ να γράφω μουσική χωρίς να γράφω και τα λόγια, είναι η φύση της εργασίας μου». Τελικά, η εργασία του απορρίπτεται και το 1977 εκδίδεται ο δίσκος «Αχαρνής - Ο Αριστοφάνης που γύρισε από τα θυμαράκια». Επισημαίνοντας τις ανατροπές του σαββοπουλικού Δικαιόπολη, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος τονίζει: «ο Σαββόπουλος είναι ο πρώτος Έλληνας καλλιτέχνης που ανιχνεύει με ορθάνοιχτα μάτια τον χώρο ενός θρησκευτικού αναρχισμού». Ο Σαββόπουλος θα ξανασυναντήσει τον Αριστοφάνη στον Πλούτο (1985), που συμπεριλήφθηκε μία δεκαετία αργότερα στο δίσκο «Παράρτημα».

Ο Σταύρος Ξαρχάκος καταθέτει το 1972 τη δική του κινηματογραφική οπτική στον Αριστοφάνη. Η Λυσιστράτη ανεβαίνει στη μεγάλη οθόνη σε σκηνοθεσία Γιώργου Ζερβουλάκου, η αξέχαστη Τζένη Καρέζη, τραγουδά τα περισσότερα τραγούδια και ο Μποστ φιλοτεχνεί το ξεκαρδιστικό εξώφυλλο. Ο Ξαρχάκος συνδυάζει μαεστρικά στοιχεία από τη δημοτική παράδοση και το ελαφρό τραγούδι, και ο Νίκος Γκάτσος δίνει τον τόνο στιχουργικά με τον «Όρκο». Αργότερα, ο Ξαρχάκος θα γράψει μουσική για τους Ιππής (1976) και τις Εκκλησιάζουσες (1993), κρατώντας πάντα σαφείς αποστάσεις από το φολκλόρ και την απομίμηση.

Το εύρος της εμπλοκής των συνθετών με τον Αριστοφάνη είναι εντυπωσιακό. Ξεχωριστή θέση κατέχει ο πρωτοπόρος Γιάννης Χρήστου με τους Βάτραχους (1965) του Θεάτρου Τέχνης, μία ιδιόμορφη εκδοχή αριστοφανικής μουσικής που αντί για το κωμικό στοιχείο, προέβαλλε τις πιο σκοτεινές και σοβαρές πτυχές του έργου. Ο Νίκος Μαμαγκάκης υπήρξε πρωτεργάτης με τον Πλούτο (1965). Ο Θόδωρος Αντωνίου έχει συμπεριλάβει στο δαιδαλώδες έργο του μουσική για την Ειρήνη (1996), ενώ ο Μιχάλης Γρηγορίου έχει καταπιαστεί με τις Εκκλησιάζουσες (1987, 2005) και τους Ιππής (1989). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πρώτες Εκκλησιάζουσές του που ενσωματώνουν μπρεχτικά στοιχεία παραπέμποντας στα βήματα του Κουρτ Βάιλ. Ο Γιάννης Μαρκόπουλος συνάντησε τη Λυσιστράτη (1963), την Ειρήνη (1964), τις Εκκλησιάζουσες (1981) και τις Θεσμοφοριάζουσες (1989), ο αείμνηστος Γιώργος Τσαγκάρης επέστρεψε στους Όρνιθες (2002), ενώ ο ιδιοφυής Γιάννης Ζουγανέλης έγραψε τις Ιστορίες του παππού Αριστοφάνη για την Παιδική Σκηνή του Δημήτρη Ποταμίτη (1979).

Μια νεότερη γενιά συνθετών επιμένει, ευτυχώς, στον Αριστοφάνη. Με εικοσαετή πορεία στη μουσική για το θέατρο, ο Ηρακλής Πασχαλίδης έχει συναντηθεί με τις Εκκλησιάζουσες. Τον χαρακτήρα του κλασικού έχει κατακτήσει η ματιά του Τάσου Καρακατσάνη με τον Αριστοφάνη στη Σύμη, με τη Λυσιστράτη και τις Εκκλησιάζουσες γραμμένες στη Συμιακή διάλεκτο! Ο Μίνως Μάτσας παρουσίασε πρόσφατα τους Όρνιθες, οικοδομώντας μία φελινική ατμόσφαιρα στα χνάρια του Νίνο Ρότα. Ο Δημήτρης Λέκκας εξέδωσε φέτος τη «Χώρα των Πουλιών», τη λυρική και μελαγχολική μουσική για τους Όρνιθες που ανέβασε το Παιδικό Στέκι του Εθνικού Θεάτρου. Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου έχει γράψει μουσική για τους Όρνιθες και τους Σφήκες. Ο Γιώργος Ανδρέου και ο Γιώργος Χριστιανάκης προσέγγισαν τη Λυσιστράτη, ο κύπριος συνθέτης Μιχάλης Χριστοδουλίδης συνέθεσε για τον Πλούτο και ο Γιώργος Τσακαλίδης έγραψε τη μουσική για τους Βάτραχους που δισκογράφησαν τα παιδιά της θεατρικής ομάδας Ασβεστοχωρίου. Το ίδιο έργο επένδυσε ο Γιάννης Χριστοδουλόπουλος στην παράσταση Βάτρα-x του Εθνικού, ενώ διακριτό στίγμα έχει αφήσει και ο Διονύσης Τσακνής με τους Αχαρνής.

Γιατί ο Αριστοφάνης;

Που οφείλεται η σταθερή μέσα στο χρόνο σχέση ανάμεσα στους μουσικούς δημιουργούς και τον Αριστοφάνη. Ο πρώτος και βασικότερος λόγος είναι πρακτικός και …πεζός: οι βιοποριστικές ανάγκες των συνθετών. Οι παραγγελίες έργων αρχαίου δράματος συνιστούν μία βασική και σταθερή πηγή εισοδήματος για τον δημιουργό, ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης της δισκογραφίας. Κάθε χρόνο, οι παραστάσεις των αθηναϊκών θεάτρων, των ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. και της Επιδαύρου συνιστούν …μια κάποια λύση στο πρόβλημα υλικής επιβίωσης πολλών συνθετών.

Όμως, το ενδιαφέρον των συνθετών για τον Αριστοφάνη είναι πρωτίστως καλλιτεχνικό. Στο πρόσωπό του, οι μουσικοί συναντούν έναν απόλυτα επίκαιρο και σύγχρονο θεατρικό συγγραφέα. Οι ήρωες του Αριστοφάνη ζηλεύουν, διασκεδάζουν, γελούν, βρίζουν, πολιτικολογούν, και αποτυπώνουν εύστοχα ανθρώπινες φιγούρες διαχρονικής αξίας. Όπως σημειώνει ο Αλέξης Σολωμός, «ο άνθρωπος του Αριστοφάνη είναι ζωντανός άνθρωπος και γι’ αυτό είναι σύγχρονός μας».

Στον Αριστοφάνη οι έλληνες συνθέτες βρήκαν το μεγάλο σατιρικό αλλά και τον μεγάλο λυρικό, την υπενθύμιση των παραδοσιακών αξιών αλλά και τη γοητεία της ανατροπής, την αναζήτηση της ουτοπίας. Ο Αριστοφάνης στηλιτεύει την εκμετάλλευση, τον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, με τρόπο οικείο προς το ιδεολογικό και αξιακό φορτίο πολλών μεγάλων συνθετών. Πέρα από τη σάτιρα, ο έλληνας κωμωδός προάγει έναν ιδιότυπο λυρισμό καθώς και μια ανελέητη πολιτική κριτική του παρόντος. Προπάντων, ο Αριστοφάνης γοήτευσε τους συνθέτες με την αναρχική του διάθεση· όπως επισημαίνει και ο Κάρολος Κουν, «ο Αριστοφάνης σ’ όλες του τις κωμωδίες γελοιοποιεί και θεούς και ιερείς και την εξουσία».

Συνολικά, ο Αριστοφάνης αποτέλεσε πολύτιμο εργαλείο για την πραγμάτωση του πρωταρχικού οράματος του νεοελληνικού τραγουδιού: την έκφραση ενός καλύτερου κόσμου. Σήμερα, που η πόλη-κράτος της νεοελληνικής Αθήνας μοιάζει όλο και περισσότερο με την εμπόλεμη αρχαία Αθήνα, που τα σκάνδαλα και η κρίση είναι εδώ σαν να μην πέρασε μια μέρα, που μόνο τα ονόματα των πολιτικών φαίνεται να έχουν αλλάξει, η ακρόαση του Αριστοφάνη και των μουσικών που γράφτηκαν για το έργο του αποτελεί αναμφίβολα μία επαναστατική πράξη.

-----

Έξι κορυφαίοι συνθέτες που καταπιάστηκαν δημιουργικά με τον Αριστοφάνη καταθέτουν τη δική τους οπτική για την κληρονομιά και τη διαχρονικότητα του αρχαίου έλληνα κωμωδού. Τους ευχαριστούμε θερμά για την ευγενική τους ανταπόκριση.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ

"Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη σηματοδοτούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό στάδιο πολιτιστικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας, γιατί δηλώνουν την ύπαρξη μιας εξελιγμένης κοινωνίας, που έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο αυτοπαρατήρησης και αυτογνωσίας ώστε να μπορεί να αυτο-ειρωνεύεται, να αυτοσαρκάζεται και, εν τέλει, να κρίνει τους ίδιους τους θεσμούς της. Είναι άλλωστε γνωστό πως η κωμωδία είναι ένα πολύ πιο δύσκολο είδος από το δράμα. Το κλάμα είναι κάτι το περισσότερο πρωτογενές, ενώ το γέλιο είναι ανατρεπτικό, προϋποθέτει μια συνείδηση που μπορεί να κάνει ένα βήμα έξω από τον εαυτό της και να τον κρίνει.  Σε ότι αφορά εμάς τους Έλληνες, θα έλεγα πως ο Αριστοφάνης είναι και ...παρηγορητικός. Όταν βλέπεις πως 2500 χρόνια πριν γίνονταν στην Ελλάδα οι ίδιες απατεωνιές, πως οι πολιτικάντηδες έκαναν τις ίδιες κομπίνες κι όταν σκέφτεσαι πως, παρ’ όλα αυτά ο τόπος μας επιβίωσε, τότε αντλείς και κάποια αισιοδοξία για το μέλλον!"

ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

"Ο Αριστοφάνης διαθέτει αυτό που έχουν όλοι οι μεγάλοι σατιρικοί συγγραφείς: είναι άμεσος. Ταυτόχρονα, δεν είναι μόνο ένας σατυρικός χιουμορίστας· στο λόγο του διακρίνεται και μια πίκρα. Αυτή η άχνη πίκρας που υπάρχει πίσω από το χιούμορ και τη σάτιρα με ερέθισε. Επίσης, αγαπά τις γυναίκες, τις οποίες αγαπάω κι εγώ! Τέλος, δεν ξεχνάει το θέαμα. Με φαντασία, μπορούν να γίνουν μαγικές παραστάσεις. Έχει έναν λόγο αυθόρμητο, καθημερινό, αλλά δίνει την ευκαιρία στους συντελεστές να κάνουν την τρέλα τους. Ο Χατζιδάκις έδωσε ένα προσωπικό στυλ, πολύ ρυθμικό, προσεγγίζοντας έναν «αρχαϊκό ήχο». Κάποιοι άλλοι συνθέτες έδωσαν στον Αριστοφάνη ένα δημοτικό ή και λαϊκό στοιχείο. Εγώ ήθελα να φτιάξω ένα προσωπικό ύφος και κατά κύριο λόγο στηρίχτηκα στο ύφος του μουσικού θεάτρου, όχι της επιθεώρησης αλλά της οπερέτας. Προσπάθησα, χωρίς να κάνω απομίμηση της οπερέτας, να γράψω μουσική με αναφορές σε αυτήν, χωρίς να πετάω έξω το λαϊκό και το δημοτικό τραγούδι".

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΚΡΑΟΥΝΑΚΗΣ

"Ένα σημαντικό στοιχείο στο έργο του Αριστοφάνη είναι ότι η κωμωδία καταγράφει το τέλος μιας μεγάλης εποχής. Αυτή είναι η επικεφαλίδα του: το τέλος μιας εποχής και το χρέος της κωμωδίας. Τα χορικά του είναι ώρες-ώρες αποθεωτικής συγκίνησης. Με τις παραβάσεις του δίνει την ευκαιρία να διακόπτεται η δράση. Πόσα χρόνια χρειάστηκαν για να φτάσει το θέατρο σε αυτές τις μοναδικής αποκαλυπτικότητας «μοντέρνες» λύσεις; Ο «παππούς» το είχε κάνει από τότε. Επειδή δεν μπορούσε να πει τα πράγματα με το όνομά τους, αναγκάστηκε να τα πει με παραβολές, και εκεί μεγαλούργησε στα μεγάλα του ουτοπικά αριστουργήματα. Ένα στοιχείο τρομερά συγγενές με μένα είναι το αντι-εξουσιαστικό. Ένα άλλο στοιχείο είναι το λυρικό, που προσφέρει γόνιμο έδαφος στο συνθέτη. Επίσης, ο τρόπος που ο Αριστοφάνης διαχειρίζεται το πολιτικό και το ηθικο-κοινωνικό στοιχείο είναι για το σύγχρονο μεταφραστή του αισθήματος πολύ μεγάλο εργαλείο. Και μάλιστα, με μια γλώσσα τρομερά σκληρή, την τόλμη της οποίας δεν έφτασε κανένας μεταγενέστερος".

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΟΝΤΗΣ

"Ο Αριστοφάνης είναι γήινος, είναι δεμένος με τη γη του, με τον τόπο του. Είναι επίσης δεμένος με τους ανθρώπους του, με τον ιδρώτα τους, με την ενασχόλησή τους με ό,τι πιο παραγωγικό για την επιβίωση του ανθρώπου. Θέλει να χαρεί τη ζωή μέσα σε ειρηνικές συνθήκες, θέλει να χαρεί τον έρωτα, το καλό φαί, το καλό κρασί. Με μια κουβέντα, θέλει να χαρεί μια όμορφη, γεμάτη υγεία, ζωή. Επειδή οι ανθρωπινές αδυναμίες είναι γνωστές, με τους πολέμους, το κυνηγητό του κέρδους, την εκμετάλλευση, σε πολλά του έργα κυνηγά την ουτοπία. Διακηρύσσει τον προσωπικό αγώνα που κάνει ο καθένας για να εξασφαλίσει αγαθά και αρχές. Μάχεται, έστω και αν είναι σε ένα κόσμο ουτοπικό. Μάχεται για αρχές όπως είναι η ελευθερία, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η παιδεία, και όλα αυτά που κάνουν τον άνθρωπο αντάξιο της αξιοπρέπειάς του. Αυτά τα στοιχεία είναι ζωντανά πρότυπα για μένα, και με καθοδηγούν στη ζωή μου και τη δουλειά μου".

ΜΙΝΩΣ ΜΑΤΣΑΣ

"Οι Όρνιθες ήταν μεγάλη πρόκληση, αφενός γιατί είναι ένα από τα αγαπημένα μου έργα του Χατζιδάκι, και αφετέρου γιατί έπρεπε να γράψω τα πρώτα χορικά στα αρχαία ελληνικά - μια ευφυής ιδέα του σκηνοθέτη Σωτήρη Χατζάκη. Η αποκρυπτογράφηση της μουσικότητας του αρχαίου λόγου μου πήρε καιρό, ώσπου άφησα τις συλλαβές και τους ήχους να αποκαλυφθούν μόνα τους. Τι άντλησα από τον Αριστοφάνη; Πρώτον, το σύγχρονο των θεμάτων του. Υπάρχει κάτι πιο σύγχρονο από τη χειραγώγηση λαών από «σωτήρες» που οδηγούν στον ολοκληρωτισμό; Δεύτερον, τη μαγεία της ποίησής του, των λέξεων, που είναι συνυφασμένη με τον αρχαίο λόγο. Και τρίτον, την αμεσότητα της σάτιράς του. Τα αστεία του αφορούσαν τα πρόσωπα της εποχής, και οι περίφημες βωμολοχίες υπάρχουν ήδη στο αρχαίο κείμενο. Στο Λος Άντζελες είδα την Ειρήνη στα αγγλικά από τους Culture Clash, μία διάσημη θεατρική ομάδα Chicanos. Ήταν μία από τις ωραιότερες παραστάσεις που έχω δει! Είναι καλύτερο να βλέπουμε το αρχαίο θέατρο με μία σύγχρονη ματιά: ούτε τελείως αποδομημένo και μεταμοντέρνo, αλλά ούτε και δοσμένο κατά γράμμα".

ΘΑΝΟΣ ΜΙΚΡΟΥΤΣΙΚΟΣ

"Η μουσική στο θέατρο είναι μουσική υπό περιορισμό. Όταν γράφεις έναν κύκλο τραγουδιών, δεν σε περιορίζει κανείς. Στη θεατρική μουσική περιορίζεσαι από το κείμενο και τη σκηνοθετική άποψη. Ο συνθέτης στο θέατρο πρέπει να ελίσσεται με έναν τρόπο ακροβατικό, και αυτοί οι περιορισμοί με κινητοποιούν. Στο θέατρο, αποδεκτό και σωστό είναι ό,τι είναι και λειτουργικό· η μαγεία της θεατρικής μουσικής εξαρτάται από τη λειτουργικότητά της. Η σπουδαία θεατρική μουσική πρέπει να αρχίζει και να τελειώνει μέσα σε μια θεατρική παράσταση. Ένα στοιχείο του Αριστοφάνη που δεν έχει συζητηθεί πολύ είναι η λυρικότητα. Η οξυδέρκεια και η πολιτική κριτική του για τα κακώς κείμενα είναι αναμφισβήτητη. Αλλά η μεγάλη του αξία έγκειται στο λυρικό λόγο. Στον Αριστοφάνη υπάρχουν κομμάτια εξαιρετικής ποιητικής ατμόσφαιρας. Τέλος, η μεταφορά του Αριστοφάνη σήμερα δικαιώνεται μόνο στις περιπτώσεις όπου ο σκηνοθέτης δημιουργεί μία δομή και ένα υπόβαθρο ώστε η μεταφορά να μην είναι αυθαίρετη. Έχω βαρεθεί την επιθεωρησιακή γραφή όπου σε μία παράσταση Αριστοφάνη ακούς για τον Καραμανλή και τον Παπανδρέου".