Για την "αλήθεια" στο τραγούδι

Για την "αλήθεια" στο τραγούδι

του Ηρακλή Οικονόμου

Ένα ρητορικό σχήμα - επιχείρημα που προβάλλεται συχνά στο μουσικό τύπο είναι η «αλήθεια» ενός δίσκου, τραγουδιού ή καλλιτέχνη. Δεν γίνεται να μην το έχετε συναντήσει το εν λόγω σχήμα: «ο χ’ τραγουδοποιός καταθέτει την αλήθεια του»· «ο ψ’ δίσκος έχει αλήθεια, είναι αληθινός»· «η γυμνή αλήθεια του ζ’ τραγουδιού», «το κοινό διψά για αλήθεια», και πάει λέγοντας. Αν μελετήσετε δισκοκριτικές, άρθρα και συνεντεύξεις, θα δείτε ότι η «αλήθεια» λειτουργεί ως κολυμπήθρα στην οποία αναβαπτίζονται με συνοπτικές διαδικασίες έργα, άνθρωποι και ποντίκια. Τη σκυτάλη παίρνουν συχνά και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, οι οποίοι όταν καλούνται να μιλήσουν για το σκεπτικό ή τον προσανατολισμό μιας δουλειάς, απαντούν ότι «αυτή η δουλειά έχει αλήθεια», ότι «στο δίσκο καταθέτω την αλήθεια μου», ότι «αυτή η συνεργασία κρύβει μέσα της αλήθεια».

Τρία είναι τα προβλήματα με την επίκληση της αλήθειας. Το πρώτο είναι καθαρά επιστημολογικό. Πώς κρίνεται και πώς εντοπίζεται η αλήθεια; Οι δυσκολίες είναι τεράστιες, ελλείψει ενός κοινώς αποδεκτού κριτηρίου. Ουσιαστικά, η επίκληση της αλήθειας είναι αξίωμα, όχι πρόταση προς κρίση και προς απόδειξη. Ποιανού η αλήθεια; Ποια αλήθεια; Γιατί η αλήθεια; Πώς η αλήθεια; Αυτά τα ενοχλητικά ερωτήματα μπαίνουν αυτόματα στο περιθώριο, γιατί πολύ απλά η επίκληση της αλήθειας θεωρείται de facto αληθινή. Και είναι! Δεν μπορείς να αμφισβητήσεις την αλήθεια αυτού που επικαλείται την αλήθεια του, διότι η αλήθεια του καθενός είναι τόσο υποκειμενική ώστε να επιτρέπει σε κάθε περίπτωση και υπό κάθε συνθήκη την επίκλησή της.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι αξιολογικό. Πώς κρίνεις αν η προσφερόμενη αλήθεια είναι καλή ή κακή; Πολύ απλά: δεν κρίνεις, διότι η αλήθεια δεν είναι ούτε καλή, ούτε κακή· είναι απλά αληθινή. Αμφιβάλλει κανείς ότι η αλήθεια του Χίτλερ ήταν η ανάγκη να εξαφανιστούν από προσώπου γης Εβραίοι, τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι και κομμουνιστές, τόσο όσο και η αλήθεια του Αϊνστάιν ήταν η θεωρία της σχετικότητας και το "γιατί ο σοσιαλισμός;"; Ο στυγνός δολοφόνος της Κου-Κλουξ-Κλαν υποκρινόταν όταν έκαιγε τον αφροαμερικάνο στο σταυρό, ή ασκούσε την αλήθεια του εξίσου όπως ο αγωνιστής των πολιτικών δικαιωμάτων Μάρτιν Λούθερ Κινγκ;  Ή μήπως δεν υπήρξε αλήθεια των Σταυροφόρων η αιματοβαμμένη επέλαση της θρησκευτικής πίστης, εξίσου γνήσια με την αλήθεια των άθεων υπαρξιστών; Αυτός που έριξε τη βόμβα στη Χιροσίμα είμαι σίγουρος ότι υλοποιούσε την προέκταση της αλήθειας του με τον ίδιο τρόπο που ο Ναζίμ Χικμέτ έγραφε τα φλογισμένα ποιήματά του πίσω από την μπάρα της φυλακής. Δεν είναι το αληθινό ή το ψεύτικο της πρόθεσης που καθιστά κάτι καλό ή κακό, αλλά το τελικό αποτέλεσμα. Και το αποτέλεσμα, πάντα, πρέπει να κρίνεται με κριτήρια που υπερβαίνουν το κριτήριο του δημιουργού του, αλλιώς γίνεται θύμα ενός ατέλειωτου κυκλικού και υποκειμενικίστικου επιχειρήματος: «αυτό είναι καλό, γιατί εγώ το συνέλαβα ως καλό».

Αν περάσουμε από την ιστορία στην τέχνη, εκεί τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα. Για τον έναν, αλήθεια είναι να εκτοξεύει λουλούδια στον Σφακιανάκη, ενώ για τον άλλον η αλήθεια του βρίσκεται στον Προκόφιεφ. Η αλήθεια του ταξιτζή που πήρα πριν από μερικές μέρες ήταν ο Ορφέας Περίδης, ενώ η αλήθεια του άλλου ταξιτζή ήταν ο Βασίλης Καρράς. Και μη μου πείτε ότι «και οι δύο είναι αληθινοί», γιατί θα θυμώσω! Το ίδιο ισχύει κι από την ανάποδη, όχι από τη μεριά του δέκτη αλλά του πομπού. Βρείτε κάποιον που να νομίζετε ότι δεν είναι "αληθινός". Θέλετε Άντζελα Δημητρίου; Θέλετε Λε-Πα; Ή μήπως Ρουβά; Ε, λοιπόν, είμαι πεπεισμένος ότι η πορεία της Δημητρίου υπήρξε πέρα για πέρα αληθινή, όντας δηλαδή σε αντιστοιχία με την προσωπική αλήθεια της συγκεκριμένης καλλιτέχνιδος. Και τα κοριτσάκια και τα αγοράκια του Idol και του Fame αληθινά είναι. Δεν είναι μόνο το βαθύ αληθινό... έχει και η ρηχότητα αλήθεια. Δηλαδή, δεν είναι αποτέλεσμα ψέματος η μία ή η άλλη καλλιτεχνική πορεία· αποτέλεσμα αλήθειας είναι, μιας αλήθειας όμως που ενίοτε μπορεί να είναι και αντι-αισθητική, και κακόγουστη.

Τέλος, το τρίτο πρόβλημα είναι πρακτικό. Η επίκληση της αλήθειας αποβλακώνει, σταματά τη συζήτηση αντί να την αρχίζει, και εν τέλει κερδίζει «στα χαρτιά» έναν αγώνα που πρέπει να παιχτεί στο γήπεδο: τον αγώνα της καλλιτεχνικής πράξης. Η αλήθεια σου και η αλήθεια μου δεν έχουν κανένα νόημα ως τέτοιες, ως αλήθειες δηλαδή, παρά μόνο ως ένα σύνολο ισχυρισμών που πρέπει να κριθούν ως προς την εσωτερική τους συνοχή και την εξωτερική τους εγκυρότητα. Και η καλλιτεχνική αλήθεια εξίσου δεν έχει νόημα να κριθεί ως αλήθεια, παρά ως καλλιτεχνικό γεγονός και ως αισθητικό μήνυμα. Πρακτικά, λοιπόν, η αλήθεια δημιουργεί τετελεσμένα, λεηλατεί τη νομιμοποίηση αντί να τη διεκδικεί, ακυρώνει την ίδια τη λειτουργία του καλλιτεχνικού δέκτη. Δεν χρειάζεται να ακούσεις και να σκεφτείς· μπορείς να πας κατευθείαν για ύπνο, γνωρίζοντας ότι ο καλλιτέχνης είπε την αλήθεια του. Δεν μας ενδιαφέρει ποια είναι αυτή· είμαστε όλοι μεταμοντέρνοι πια.

Με άλλα λόγια, η επίκληση της αλήθειας στο τραγούδι είναι το καλλιτεχνικό αντίστοιχο της ρητορικής προβολής της «ζωής» από την Παπαρήγα. «Όπως δείχνει κι η ζωή», «η ίδια η ζωή το απέδειξε», «αντλούμε πολύτιμα διδάγματα από τη ζωή», και πάει λέγοντας. Βολεύει η ζωή, όπως βολεύει κι η αλήθεια: χωρίς πολλές λεπτομέρειες, χωρίς καμία ανάγκη για το ενοχλητικά συγκεκριμένο, χωρίς συγκριτική σκέψη, η ζωή και η αλήθεια στέκουν στους ιερούς θρόνους τους και κοιτάνε με αλαζονεία τους ταπεινούς θνητούς. Κι αν πας να εγείρεις την όποια ένσταση, η απάντηση είναι έτοιμη: «το λέει η ζωή», «μα καταθέτει την αλήθεια του». Ευτυχώς που υπάρχει και η ιστορία για να χαλάει τη σούπα των απόλυτων εννοιών· η ιστορία, ο τελικός κριτής της «αλήθειας» και το αναπόφευκτο μέτρο της «ζωής».