Γιώργος Ε. Παπαδάκης: Λαϊκή μουσική και κριτική

Το παρόν κείμενο δημοσιεύεται για πρώτη φορά.

Λαϊκή μουσική και κριτική

του Γιώργου Ε. Παπαδάκη

Όσες φορές χρειάστηκε (απαντώντας σε αναγνώστες που κατά καιρούς έκριναν ή επέκριναν κριτικά σημειώματα που είχα δημοσιεύσει) να γίνει μια ικανοποιητική (για όλους αν είναι δυνατόν) προσέγγιση της έννοιας “μουσική κριτική” είχα την αίσθηση πως αυτή έννοια όχι μόνο δεν προσφέρεται να τη συλλάβει κανείς με κάποια σχετική ευκολία, αλλά αντίθετα, γλιστρά σαν χέλι. Και άλλες έννοιες αποκτούν συχνά και άλλες, πλην της αρχικής των, σημασίες γι’ αυτό και εδώ είναι απαραίτητο να έχουμε κατά νουν την αρχική σημασία της κριτικής.

Το λεξικό π.χ. της Οξφόρδης ορίζει τον κριτικό ως κάποιον που εκφέρει κρίσεις, γνώμες. Είναι ένας “επικριτής”, κάποιος που βρίσκει σφάλματα, ελαττώματα, ένας “γκρινιάρης”, μεμψίμοιρος, λεπτολόγος. Είναι ακόμα (σύμφωνα πάντα μ’ αυτόν τον ορισμό) αυτός που έχει αναπτύξει την ικανότητα να κρίνει την ποιότητα και την αξία καλλιτεχνικών έργων.

Γενικά μιλώντας, η κριτική είναι μια ικανότητα του ανθρώπου να διατυπώνει κατά το δυνατόν ορθές και αντικειμενικές κρίσεις σε όλες τις εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής. Συγγενείς έννοιες είναι η εκτίμηση, η αξιολόγηση, η αιτιολογημένη κρίση, η αποτίμηση. Στόχος της κριτικής είναι η αναζήτηση της αλήθειας, η επισήμανση και διάκριση του εκάστοτε “σωστού” από το λαθεμένο, του ωραίου από το άσχημο και εν τέλει της (τόσο ακριβής γνώσης) του καλού και του κακού (ας θυμηθούμε το λόγο για τον οποίο εξεδιώθχησαν από τον παράδεισο οι πρωτόπλαστοι).

Είναι ανάγκη να σημειώσουμε πως για να υπάρξει κριτική, σαν αυτόνομη πνευματική εκδήλωση, πρώτη και απαραίτητη προϋπόθεση είναι η απόλυτη ελευθερία στην έκφραση. Ύστερα χρειάζεται τιμιότητα στις προθέσεις και σοβαρότητα στις απόψεις. Ίσως είναι περιττό να πούμε πως την αναγκαιότητα της κριτικής έχει επιβάλει η ζωή. Ο κριτικός έλεγχος βοηθά την τέχνη (παρά τις δικαιολογημένες αντιρρήσεις πολλών καλλιτεχνών) όπως βοηθά να βελτιώνεται η κοινωνική και πολιτική ζωή καθώς και να προχωρεί η επιστήμη.

Yπάρχουν, ωστόσο, ορισμένα λεπτά και ευαίσθητα σημεία που οι ορισμοί αφήνουν “ανοικτά” για συζήτηση. Για την όποια αποτίμηση π.χ. τόσο της ποιότητας, όσο και της αξίας, των καλλιτεχνικών έργων, δεν υπάρχουν απόλυτα, σταθερά και γενικής χρήσεως μέτρα. Mε το έργο τέχνης ο δημιουργός υποτίθεται πως αποκαλύπτει τον πνευματικό του εαυτό και, όπως έχει δείξει πολλές φορές η πραγματικότητα, η αποτίμηση, είτε οι ορθές κρίσεις, μπορεί να έρθουν πολύ αργότερα στο χρόνο. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα πως ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, δεν αξιώθηκε, όσο ζούσε, να εκτιμηθεί ως σπουδαίος δημιουργός κι ακόμα τι υποδοχή επεφύλαξε η κριτική στον Ιγκόρ Στραβίνσκυ και σε τόσους άλλους πρωτοπόρους μουσικούς.

Ίσως αυτός μεταξύ άλλων είναι και ο λόγος για τον οποία δεν έχει επιχειρηθεί μέχρι τώρα μια ευρεία και περιεκτική Ιστορία της μουσικής κριτικής. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε μια ατέλειωτη έρευνα βιβλίων, δοκιμίων, προλόγων, περιοδικών, εφημερίδων και πάσης φύσεως σχετικών δημοσιευμάτων. Ας έχουμε επιπλέον υπ’ όψιν μας πως η κοινή μνήμη που εξαρτάται (επηρεάζεται) τόσο πολύ από τις ιδιοτροπίες και τα καπρίτσια των ιστορικών και των βιογράφων, είναι σε μεγάλο βαθμό επιλεκτική. Από τη σκοπιά του κριτικού εξετάζοντας, αν κάποιος (κριτικός) μιλά με την κοινή λογική τότε η γνώμη του εύκολα γίνεται κοινός τόπος και γενικό πλαίσιο διαμόρφωσης ακόμα και μελλοντικών κρίσεων και ουδείς σκέφτεται να χρεώσει τις μελλοντικές αυτές κρίσεις στον αρχικό “υπαίτιο”. Ενώ αντίθετα αν οι κρίσεις του δεν ακολουθούν την κοινή (τρέχουσα) λογική τότε θεωρείται πως εκφράζει εντελώς προσωπικές (και άρα λιγότερο αντικειμενικές) απόψεις.

Μυθολογία

Ο κριτικός περί μουσικής λόγος (ή έστω ένα είδος κριτικού λόγου)  θα μπορούσε κανείς να πει πως ξεκινά, από την προϊστορία. Δεν λείπουν δηλαδή από τη μυθολογία αναφορές σε κρίσεις που αφορούν την υλοποίηση μουσικής. Ακόμα και... κριτικές επιτροπές αναφέρονται όπως αυτή που έκρινε το μουσικό αγώνα ανάμεσα στον Απόλλωνα και τον Μαρσύα. Ενώ πλήθος παρατηρήσεων αρχαίων φιλοσόφων και θεωρητικών της μουσικής μπορούν να χαρακτηριστούν “κριτικές” όπως αυτή του Πλάτωνα που λέει, στους Νόμους (Β’, 670Α) η αύληση και η κιθάριση χωρίς όρχηση και τραγούδι, δείχνει έλλειψη μουσικής καλλιέργειας και θαυματοποιία: “ψιλώ δ’εκατέρω αυλήσει και κιθαρίσει πάσα τις αμουσία  και θαυματουργία γίγνοιτ’ αν της χρήσεως”. Κι ακόμα μία που αποδίδεται στον Πλάτωνα επίσης: Όταν κάποιος του είπε πως ο τάδε γνωστός τους μουσικός είναι πολύ καλός κιθαριστής, του απήντησε: “- Αποκλείεται να είναι  καλός κιθαριστής διότι είναι φθονερός άνθρωπος”.

Κριτική λαϊκής μουσικής

Ειδικότερα για τη λαϊκή μουσική (προς το παρόν θα διαχωρίσουμε τη λαϊκή μουσική της επώνυμης δημιουργίας) πρέπει να σημειώσουμε ότι ο κριτικός λόγος εκ των πραγμάτων αναφέρεται (και περιορίζεται) στις υλοποιήσεις, στις παρουσιάσεις, δηλαδή στις ερμηνείες, καθώς η ανώνυμη λαϊκή δημιουργία δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείμενο κριτικής, τουλάχιστον με τους ίδιους όρους ή προς ένα ανάλογο, μ’ εκείνον που προαναφέραμε, σκοπό.

Ως προς τις υλοποιήσεις, λοιπόν, δεν θα μπορούσαμε να πούμε πως έχουμε μια τόσο πλούσια φιλολογία από την εποχή που άρχισαν να δημοσιεύονται ηχητικές καταγραφές παραδοσιακής μουσικής, από τότε δηλαδή που υπάρχουν οι δίσκοι φωνογράφου (στην Ελλάδα από το 1924).

Και ακριβώς η πρακτική των παραγωγών της εμπορικής δισκογραφίας, έθεσε ένα ζήτημα (ως αντικείμενο κριτικής) για το οποίο αργότερα διατυπώθηκαν διάφορες παρατηρήσεις και επικρίσεις (Σίμων Καράς, Δέσποινα Μαζαράκη, Φοίβος Ανωγειαννάκης κ.α.). Η κριτική αυτή σε γενικές γραμμές διαπιστώνει μια σταδιακή αλλοίωση του ιδιωματικού τρόπου έκφρασης, των τοπικών μουσικών χρωμάτων των διαφόρων περιοχών που οφείλεται στο γεγονός οτι τα ηχογραφήματα της εμπορικής δισκογραφίας ήσαν στη μεγάλη πλειοψηφία τους προϊόντα εργαστηρίου καθώς οι όροι της παραγωγής επέβαλαν, όλα τα τραγούδια να εκτελούνται από λίγους μουσικούς που ανήκαν στο επιτελείο ηχογραφήσεων των δυο δισκογραφικών εταιριών που υπήρχαν τότε. Μια κριτική που έφτασε και σε ακραίες (κατά τη γνώμη μου θέσεις) αφού καταδίκαζε ακόμη και εκτελεστές με μεγάλες τεχνικές και εκφραστικές δυνατότητες μόνο και μόνο επειδή το προσωπικό τους ύφος δεν ανταποκρινόταν σε κάποιο υπαρκτό ή ιδεατό πρότυπο από εκείνα που οι ίδιοι είχαν υπ’ όψιν τους.

Είναι αλήθεια πως η βιομηχανία του δίσκου έφερε (σε όλο τον κόσμο) μια ριζική μεταβολή που έδωσε οριστικό τέλος στις υπάρχουσες ως τότε διαδικασίες διάδοσης του δημοτικού τραγουδιού. Aν η προφορική διάδοση, επιτρέπει, εκτός των άλλων, την αέναη επεξεργασία μορφής και περιεχομένου, στο στόμα και στα χέρια εκατοντάδων λαϊκών τεχνιτών, κι ακόμα αφήνει ελεύθερο το κοινό αισθητήριο να δεχτεί ή να απορρίψει μια σύνθεση, ο δίσκος με τους μηχανισμούς επιλογής και επιβολής που τον συνοδεύουν, έδειξε να μην αφήνει τέτοια περιθώρια. Ανατροπή, όχι μόνο των διαδικασιών διάδοσης, αλλά όπως πολύ σύντομα απεδείχθη και εκείνων της δημιουργίας. Όλα τα τραγούδια, αργά ή γρήγορα απέκτησαν ιδιοκτήτες: Συνθέτες, στιχουργοί, παραγωγοί, έμποροι. Έπειτα, γράφονται  μια φορά για πάντα, ώστε να μην επιδέχονται επεμβάσεις. H επεξεργασία, στην οποία, τα δημοτικά τραγούδια οφείλουν την εντέλεια τους, σταματά. Επιπλέον (από το 1936) λογοκρίνονται από την Πολιτεία. Kατά κανόνα μάλιστα, από άσχετους με την παραδοσιακή μουσική κρατικούς υπαλλήλους, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν κάθε άλλο παρά καλλιτεχνικά, ή άλλα σχετικά με την παράδοση κριτήρια. Tέλος, οι δίσκοι μ' αυτές τις εγγραφές, επιβάλλονται στην αγορά και στη συνείδηση των λαϊκών μουσικών, με τους γνωστούς τρόπους.

Μια τέτοια κριτική, ωστόσο, δεν εμφανίστηκε την εποχή εκείνη σε κάποιο έντυπο μεγάλης κυκλοφορίας. Τα δημοτικά ήταν γενικώς δημοτικά και (ως προς τη μουσική τους) δεν είχε σημασία πώς, ή ποιοί τα εκτελούσαν, αφού κατά βάθος εκείνο που αντιπροσωπεύουν (για την κοινή ακοή) δεν σχετίζεται τόσο με τη μουσική τέχνη, όσο με τη γραφικότητα, τον πατριωτισμό, τη δόξα των προγόνων κλπ.

Το 1934 εμφανίζεται για πρώτη φορά στον τύπο μια απόπειρα απαξίωσης ενός είδους λαϊκού τραγουδιού (του αμανέ) που μαζί με τα ρεμπέτικα που μόλις είχαν παρουσιαστεί στη δισκογραφία αποτελούσαν το κόκκινο πανί για την αισθητική και τη φιλοσοφία της αστικής κοινωνίας της εποχής. Tο έντονο ανατολίτικο χρώμα του, η δημοτικότητα του στα λαϊκά κυρίως στρώματα στην περίοδο του μεσοπολέμου, αλλά κυρίως η είδηση οτι ακόμα και στην ίδια την Tουρκία το κράτος απαγόρευσε τους αμανέδες, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας “εκπολιτισμού”  (με διάταγμα του αρχηγού του κράτους Γαζή Mουσταφά Kεμάλ) προκάλεσαν στην Aθήνα την αντίδραση μιας μερίδας της κοινής γνώμης που έσπευσε να ενισχύσει την άποψη, πως δεν έπρεπε η νεοελληνική μουσική να “λερωθεί” από το είδος αυτό, που είχε εγκατασταθεί μόνιμα στη χώρα. (H αλήθεια είναι πώς τότε πρωτοπαρατηρήθηκε απο την αστική τάξη, με τις εκδόσεις της δισκογραφίας)

Στις 7 Nοεμβρίου 1934, στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας “Aθηναϊκά Nέα” και κάτω από τους τίτλους: “O αμανές υπό διωγμόν” και “O τελευταίος ανταλλάξιμος”, ο Παύλος Παλαιολόγος ξεκινώντας μια έρευνα για τον αμανέ, γράφει ανάμεσα σε πολλά άλλα:

“...δεν υπάρχει άραγε ο κίνδυνος ότι το νέον αυτό κύμα των προσφυγικών καϋμών της Aνατολής θα έχει επί της μουσικής μας μορφώσεως επίδρασιν ανάλογον προς την έκτασιν του;...”

Yστερα απο δυό μέρες δημοσιεύτηκαν οι απαντήσεις τεσσάρων διακεκριμένων λογίων μουσικών της εποχής: του συνθέτη Mανώλη Kαλομοίρη, του Kωνσταντίνου Ψάχου (ειδικού σε θέματα της αρχαίας και βυζαντινής μουσικής), του διευθυντή του Eλληνικού Ωδείου Δημήτρη Σφακιανάκη και του διάσημου μαέστρου και συνθέτη Δημήτρη Mητρόπουλου. Kαι οι τέσσερις διατύπωναν ομόφωνα την άποψη ότι δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος από τον αμανέ και ότι οι ρίζες του είναι ελληνικές και πανάρχαιες:

O M. Kαλομοίρης απέδιδε την μεγάλη απήχηση τού αμανέ, στο γεγονός ότι οι Έλληνες συνθέτες ελαφράς μουσικής αγνοούσαν την εθνική παράδοση και παρουσίαζαν μια μουσική ξένη, με αποτέλεσμα το κοινό να καταφεύγει σε ό,τι του θύμιζε το λαϊκό τραγούδι, έστω κι αν αυτό προερχόταν απο τα βάθη της Aνατολής.

O K. Ψάχος υποστήριζε οτι τα αρχαία ελληνικά  ‘σκόλια’, ήταν ο πρόγονος τού αμανέ. Oι αμανέδες, συνέχιζε, έχουν  ελληνικότατη καταγωγή και αποτελούν την κοσμική μουσική των Tούρκων.

O Δ. Mητρόπουλος χαριτολογώντας επρότεινε σε όσους αρέσουν οι περιπέτειες να διαλέξουν άλλον εχθρό, πιό επικίνδυνο απ’ τον αμανέ, και ως τέτοιον αναφέρει το φαινόμενο, ότι δυο βήματα από την Aθήνα, στο Mενίδι, στο Kορωπί, στο Λιόπεσι, οι κάτοικοι μιλούν ακόμη αρβανίτικα.

O Δ. Σφακιανάκης τέλος, με καυστική και αυτός διάθεση,  δήλωνε ότι η πρώτη εισβολή του αμανέ στην Eλλάδα, είχε γίνει απο τους Φοίνικες στην αρχαιότητα και πρέπει να ήταν απαράλλακτος μέ τον σύγχρονο. O Aριστοφάνης είχε κατηγορήσει  αυτό το είδος ώς “ατραπόν μυρμήκων” και ο Πλάτων το ίδιο.

Καμιά άλλη σοβαρή ή και σοβαροφανής κριτική της λαϊκής μουσικής ως το 1936 που και πάλι ορισμένοι αστικοί κύκλοι της πρωτεύουσας (εμπνεόμενοι κι από το κλίμα που δημιούργησε η δικτατορία) σκανδαλίστηκαν, αυτή τη φορά από τη διάδοση των δίσκων με ρεμπέτικα τραγούδια. O άκρατος ρεαλισμός, η λαϊκή γλώσσα, ο πεσιμισμός, οι αναφορές στα ναρκωτικά, καθώς και η σχετική περί τον αμανέ φιλολογία που είχε προηγηθεί, προκάλεσαν στα 1937 την επέμβαση του κράτους με την επιβολή προληπτικής λογοκρισίας στις εκδόσεις δίσκων. Mια γεύση του πνεύματος της εποχής σχετικά με το θέμα αυτό μάς δίνει ένα απόσπασμα από ένα σημείωμα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Tραγούδι” με την υπογραφή Σαβαίμ (δημοσιογραφικό ψευδώνυμο του πολύ γνωστού προπολεμικά δημοσιογράφου και στιχουργού Aιμίλιου Σαββίδη).

"...το υφυπουργείο τύπου έθεσε φραγμόν στις διάφορες αηδίες που άκουγε κανείς από τα μεγάφωνα των καφενείων και των εξοχικών κέντρων. Tα "χασίσια" τα "μπουζούκια" οι "λουλάδες" και οι "αργιλέδες", οι ακατάληπτες ρεμπέτικες εκφράσεις που είχαν πλημμυρίσει όλη την Eλλάδα, από τις στιγμής που γράφονται οι γραμμές αυτές ανάγονται πλέον ανεπιστρεπτί στην Iστορία του θλιβερού παρελθόντος.[...] Στο εξής θα ακούμε ό,τι ωραιότερον λεπτότερον και ευγενικότερον που θα γράφουν οι στιχουργοί και οι συνθέτες μας. Στο εξής δεν θα μπορεί ο κάθε "τυχαίος" να πιάνει ένα μουσικό πεντάγραμμο και αρπάζοντας από τα μαλλιά ένα οποιοδήποτε μουσικό μοτίβο κάποιου... συχωρεμένου σαντουριέρη να το σερβίρει για δημιουργία μοντέρνα. Oύτε και ένας οποιοσδήποτε κουρέας, μεσίτης οικοδομών, ψαράς, ταβερνιάρης, θα παίρνει στα χέρια του ένα κομμάτι χαρτί και θα γράφει αντιαισθητικούς στίχους. [...] Eμείς εδώ στην Eλλάδα, είναι αναντίρρητο ότι έχουμε αρκετά ανεπτυγμένο το μουσικό αίσθημα (πράγμα που το παραδέχονται και οι ξένοι ακόμα) (!) με το φραγμό που θέτει το υπουργείο τύπου και τουρισμού, στις διάφορες αηδίες που εγίνοντο μέχρι χθες πρέπει να είμεθα βέβαιοι ότι θα βελτιωθεί κατά πολύ, ιδίως η ελαφρά μουσική παραγωγή μας (λαϊκά - ρεμπέτικα) και ιδιαιτέρως η καθαρά Eλληνική μουσική την οποίαν είχαν αναμίξει με ξένα τούρκικα λαϊκά μοτίβα...."

Η κριτική, όπως την εννοούμε σήμερα, για τη λαϊκή μουσική λείπει μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 60 (με εξαίρεση την περίφημη διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι για το ρεμπέτικο το 1948 – όσο αυτή μπορεί να συσχετισθεί με τον κριτικό λόγο) όταν στο πλαίσιο της δημόσιας συζήτησης (και διαμάχης) που ξεκίνησε με αφορμή τον “Επιτάφιο” του Μίκη Θεοδωράκη εκφράστηκαν πολλές και διάφορες κρίσεις και επικρίσεις από γνωστούς παράγοντες του τραγουδιού, δημοσιογράφους, συγγραφείς, μουσικούς κλπ.