Ο Πάνος Τζαβέλλας πέρα από τ' αντάρτικα

Ο Πάνος Τζαβέλλας πέρα από τ’ αντάρτικα

του Ηρακλή Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΜΕΤΡΟΝΟΜΟΣ)

Στη συνείδηση του κόσμου, το όνομα του Πάνου Τζαβέλλα είναι συνδεδεμένο αποκλειστικά με την αναβίωση του αντάρτικου τραγουδιού κατά τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Και όχι άδικα· ο ίδιος υπήρξε πυρήνας ανάδειξης του τραγουδιού της κατοχής και της αντίστασης, τόσο μέσω των ζωντανών του εμφανίσεων στις μπουάτ όσο και δισκογραφικά. Μετά την πτώση της Χούντας και τον ιστορική ζωντανή ηχογράφηση «από το αντάρτικο λημέρι του» ακολουθεί μία σειρά τεσσάρων δίσκων που περιλαμβάνουν αποκλειστικά επανεκτελέσεις αντάρτικων τραγουδιών: «Για σε πατρίδα μας Ελλάδα» (1978), «Τα τραγούδια της Κατοχής» (1980), «Μωραΐτικα τραγούδια της Αντίστασης» (1981), «Στ’ άρματα» (1986).

Πάντως, η εξίσωση Τζαβέλλα και αντάρτικου είχε ιστορικά ένα σημαντικό τίμημα: την περιθωριοποίηση του δικού του έργου πέραν των αντάρτικων, το οποίο κρύβει εκπλήξεις και σημαντικές στιγμές. Αυτή είναι η μοίρα κάθε μεγάλης επιτυχίας: να μετατρέπεται σε σήμα κατατεθέν και να επεκτείνεται συνεχώς εις βάρος του υπόλοιπου έργου, της δημόσιας εικόνας και της ιστορικής μνήμης ενός δημιουργού. Στην περίπτωση του Τζαβέλλα, ενώ η επιτυχία αυτή ανέδειξε ένα αγωνιστικό προφίλ και μία πρόσκαιρη σύνδεση με τον παλμό της εποχής του, περιόρισε σε βάθος χρόνο τη διάδραση του κόσμου με το υπόλοιπο σώμα της δουλειάς του.

(Πάνος Τζαβέλλας - Γιώργος Νταλάρας. Φώτο: αρχείο Νατάσσας Παπαδοπούλου)

Είναι αξιοσημείωτο ότι στην πρώτη δισκογραφική εργασία του, ένα 45άρι της Minos από το 1974, δεν καταγράφονται αντιστασιακά, παρά δύο θαυμάσια λαϊκά τραγούδια με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα: «Πάρε με φεγγάρι μου» και «Ροδακινιά ξανθή». Δεν είναι τυχαίο ότι το πρώτο τραγούδι έχει συμπεριληφθεί σε πάμπολλες συλλογές «αδέσποτων» τραγουδιών του γνωστού έλληνα ερμηνευτή· πρόκειται για ένα αργό, βασανιστικό ζεϊμπέκικο, απ’ αυτά που σπάνια πλέον γράφονται και ακούγονται στα ραδιόφωνα. Το σπάραγμα της απώλειας και της ήττας συνδυάζεται με την προσμονή: «ν’ αναστηθούν τα όνειρά μας / να ξαναγίνουμε παιδιά / ξανά να σεργιανίσουμε / σε κάμπους σε βουνά». Σημειώστε ότι τα τραγούδια γράφτηκαν όταν ο Τζαβέλλας ήταν στη φυλακή, ενώ βεβαίως πέρασαν κι από την απαραίτητη χουντική λογοκρισία…

Τραγούδια από το αντάρτικο λημέρι του (1975)

Η ζωντανή ηχογράφηση του ’75 από τη μπουάτ Λήδρα, περιλαμβάνει «ό,τι τραγουδούσε ο λαός μας πριν, κατά και μετά την Αντίσταση» αλλά και τρεις νεότερες και εξαιρετικά γνωστές δημιουργίες του Τζαβέλλα: «Κυρ-Παντελής», «Ξυπνήστε», «Μάημ’ μάημ». Ο «Κυρ-Παντελής» μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, ενώ οι Magic de Spell παρουσίασαν μία ροκ διασκευή του τραγουδιού το 2009 στο δίσκο «ΟΚ πατέρα». Οι στίχοι του είναι ένα ανηλεές σφυροκόπημα του μικροαστικού ατομισμού, της πολιτικής απάθειας και της καταναλωτικής ιδεολογίας: «Έντιμε άνθρωπε κυρ Παντελή / έχεις και σύζυγο, κόρη, παιδί / μοντέρνα έπιπλα, έγχρωμη TV / τρως τροφή πνευματική / Μακριά από κόμματα μην βρεις μπελά / ‘Πατρίς, θρησκεία και φαμελιά’». Και στο «Ξυπνήστε» παρατίθεται μία απολύτως διαχρονική κριτική της εγχώριας διαφθοράς και της εξάρτησης από ξένες δυνάμεις: «Κι άλλοι με ιδρώτα το ψωμί / κι άλλοι πουλάν μισοτιμής / πατρίδα λευτεριά τιμή / αρκεί να πιάσουν την καλή / να γίνουν υπουργοί». Τέλος, στο «Μάημ’ μάημ’», τραγούδι με απρόσμενες εναλλαγές στο τέμπο, ακούμε μία παθιασμένη ερμηνεία της Χαρούλας Αλεξίου. Σημειώστε ότι αυτή είναι η πρώτη ζωντανή ηχογράφηση στη δισκογραφία της μεγάλης ερμηνεύτριας, ενώ την ίδια χρονιά κυκλοφορεί ο πρώτος της προσωπικός δίσκος («12 λαϊκά τραγούδια»).

Πορεία μες στη νύχτα (1977)

«Ο Φώτης Αγγουλές ήταν παιδί της θύελλας και του ονείρου. Γεννήθηκε στο Τσεσμέ της Μ. Ασίας. Ήρθε στην Ελλάδα 11 χρονών και εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Χίο. Πέρασε δύσκολα χρόνια. Σχολείο δεν πήγε. Γράμματα έμαθε μες στην πικρή ζωή. Ήταν γεννημένος ποιητής· αυτοδίδακτος και αυτοδημιούργητος. Από μικρός προσχώρησε στο εργατικό κίνημα και η μοίρα του ήταν όμοια με τη μοίρα της πρωτοπορίας του αγώνα. Διώξεις, κατατρεγμοί, στρατοδικεία. Γλίτωσε την εκτέλεση χάρη στη συμπαράσταση του χιώτικου λαού. Πέρασε όλες τις δοκιμασίες ορθός. Σύρθηκε μαζί μας από κάτεργα σε κάτεργα. Βγήκε βαριά άρρωστος και πέθανε πάνω στο καράβι της γραμμής Χίος-Πειραιάς. Στις τσέπες του βρέθηκαν 17 φράγκα. Έφυγε πικραμένος και αγνοημένος. Κοντά δεκατρία χρόνια κάτω από το χώμα περιμένει τη δικαίωσή του. Θεωρούμε χρέος μας ιερό ν’ αναστήσουμε - μαζί με το αντάρτικο τραγούδι - τον αγωνιστή-ποιητή που τα ’δωσε όλα για την Ελλάδα και τον άνθρωπο».

Αυτά γράφει για τον ποιητή Φώτη Αγγουλέ ο Τζαβέλλας, τον οποίο μελοποιεί το 1977 στο δίσκο «Πορεία μες στη νύχτα». Ο δίσκος είναι ένας αρτιότατος κύκλος τραγουδιών - κυρίως μπαλάντες - με εμβόλιμες απαγγελίες. Ξεχωρίζει το «Στίγμα» σε ερμηνεία της Νατάσσας Παπαδοπούλου: «Ποιος σ` έβλαψε τόσο μακριά; Ποιόν ξέρεις; Ποιος σε ξέρει; /  Εδώ που χρόνια εμόχθησε  το εργατικό το χέρι». Ενορχηστρωτικά, τον τόνο δίνει η φυσαρμόνικα του μεγάλου έλληνα σολίστα Μάνου Αβαράκη, παράγοντας μία λιτή και άκρως «ακουστική» ατμόσφαιρα, με εξαίρεση κάποια εμβατηριακής υφής τραγούδια όπως το γνωστό «Μην καρτεράτε». Σημειώστε ότι εκτός από τον Τζαβέλλα, μεμονωμένα ποιήματα του Αγγουλέ έχουν μελοποιηθεί από τον Παντελή Θαλασσινό, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Θωμά Μπακαλάκο, τον Πάρη Περυσινάκη, τον Μιχάλη Τερζή, ως και το ροκ συγκρότημα Ωχρά Σπειροχαίτη.

Λευτεριά Παντάνασα (1981)

Η «Λευτεριά Παντάνασα» εκδίδεται στο μεταίχμιο δύο εποχών. Αφενός, μιας εποχής αγωνιστικών αναζητήσεων και αναβρασμού· αφετέρου, μιας εποχής θριάμβου της μικροαστικής ιδεολογίας και ενσωμάτωσης μεγάλων μερίδων της κοινωνίας στο κόμμα-κράτος. Μία κάποια σύγχυση είναι ευνόητη στο δημιουργό, όντας ο ίδιος μάρτυρας των τότε μεταβολών και της μετάλλαξης των κοινωνικών υποκειμένων που τον είχαν μέχρι τότε στηρίξει. Ακούγοντας το δίσκο σήμερα, καθίστανται εμφανή τα σημάδια του χρόνου, τόσο στην προσπάθεια επαναφοράς της αντάρτικης θεματολογίας εκ των υστέρων, όσο και σε κάποιες ερμηνευτικές υπερβολές του Τζαβέλλα. Συνθετικά, επιλέγονται πρωτίστως φόρμες δημοτικού τραγουδιού, ενώ στιχουργικά τα δώδεκα τραγούδια του δίσκου υπογράφονται από τον Πέτρο Ανταίο και τον Στέφανο Τηλικίδη.

Και των δύο αυτών οι ζωές μοιράστηκαν ανάμεσα στον πολιτικό αγώνα και τη λογοτεχνία. Ο Ανταίος (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σταύρου Γιαννακόπουλου) υπήρξε ένας εκ των ιδρυτών της ΕΠΟΝ και συνεργάτης του Άρη Βελουχιώτη. Έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στη Σοβιετική Ένωση ως πολιτικός πρόσφυγας. Έφυγε το 2002, έχοντας εκδώσει έργα ποίησης και πεζογραφίας, καθώς και μεταφράσεις ρώσων λογοτεχνών. Ο Τηλικίδης οργανώθηκε επίσης στο ΕΑΜ και μετά τη λήξη του Εμφυλίου έζησε στη Θεσσαλονίκη μέχρι το θάνατό του το 1995. Εξέδωσε διηγήματα και ποίηση με σαφείς πολιτικές φορτίσεις και με άξονα τα αντιστασιακά του βιώματα και την εξύμνηση του ιδανικού της ειρήνης.

Θρήνοι κι αναστάσιμα (1983)

Το 1983 εκδίδονται οι «Θρήνοι και αναστάσιμα», ένας ατόφια λαϊκός και άδικα λησμονημένος δίσκος σε στίχους-μουσική του Τζαβέλλα, με τη φωνή της Καίτη Γκρέυ. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το συγκεκριμένο έργο συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κορυφαίες εκφάνσεις της λαϊκής μούσας της δεκαετίας του ’80. Γνωστότερο τραγούδι του δίσκου είναι το «Της φωτιάς ο γιος»: «Εγώ είμαι της φωτιάς ο γιος / παιδί της καταιγίδας / σκαρφάλωσα στους ουρανούς / να κλέψω απ’ άγιους και θεούς / το φως της ηλιαχτίδας». Πλάι του στέκουν επάξια συνταρακτικές δημιουργίες όπως «Της φυλακής το γλέντι», «Θρήνος για τον Μανώλη Σιγανό» και «Στον ίσκιο του θανάτου». Βασικά χαρακτηριστικά του δίσκου είναι οι εμπνευσμένες, στιβαρές μελωδικές γραμμές, μαζί με μερικές από τις πειστικότερες στιγμές της στιχουργικής του Τζαβέλλα. Η Γκρέυ αντισταθμίζει με πάθος και εκφραστικότητα την κάποια φυσιολογική κόπωση της φωνής μέσα στο χρόνο, ενώ το μπουζούκι του Χρήστου Νικολόπουλου κεντάει για άλλη μια φορά. Με άλλα λόγια, ένας δίσκος - must για κάθε φίλο του λαϊκού τραγουδιού.

Επαναστατικός ρομαντισμός (1986)

Στον τελευταίο δίσκο του Τζαβέλλα παρουσιάζονται τραγούδια μιας πιο σύγχρονης θεματολογίας, αστικές ιστορίες που συμβαίνουν στην «Αθήνα του νέφους, του άγχους και της αντιπαροχής» με τον «Γιώργο από του Αναπλιού τα μέρη», «δυο κοπελίτσες από τον Πειραιά» και την «Ιωάννα των αγγέλων από την Καλλιθέα». Ιδιαίτερη θέση στην εργογραφία του Τζαβέλλα έχει και το τραγούδι «Ειρήνη» που παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1984, ενώ δεν λείπει και ένα αντίδωρο για τον «Ορτέγκα Κομαντάντε», τον ηγέτη της επανάστασης των Σαντινίστας στη Νικαράγουα. Οι επαναστατικές μνήμες επικυρώνονται με το «Κόκκινο τρένο», που πρωτακούστηκε το 1982 στην ομώνυμη ταινία γύρω από τον ελληνικό εμφύλιο.

Συμπερασματικά, το έργο του Τζαβέλλα κρύβει ανεξερεύνητες περιοχές που μας πάνε πολύ πέρα από τον «αντάρτη» ερμηνευτή κάποιων παλαιών τραγουδιών της αντίστασης. Πέρα από τ’ αντάρτικα, ο Τζαβέλλας υπήρξε συνθέτης και στιχουργός κάποιων πραγματικά σημαντικών τραγουδιών που κινούνται σε ένα ευρύ μορφολογικό φάσμα, από τη μπαλάντα μέχρι το λαϊκό. Δίσκοι όπως η «Πορεία μες στη νύχτα» και οι «Θρήνοι κι Αναστάσιμα» αξίζουν σίγουρα μιας δεύτερης ζωής και ακρόασης, ώστε να ανακαλύψουμε την «άλλη» πλευρά ενός άξιου τραγουδοποιού.