Περιλαμβάνει 37 τραγούδια ηχογραφημένα στη Λέρο το 1998 με ντόπιους μουσικούς και τραγουδιστές.
Έρευνα, οργάνωση ηχογράφησης: Αντώνης Νταλλαρής
Επιμέλεια ενθέτου, παραγωγής, έκδοσης: Μάρκος Φ. Δραγούμης, Θανάσης Μωραΐτης
Έκδοση: Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ, Σεπτέμβριος 1998
Στη Λέρο ξημερώνει και σουρουπώνει με τραγούδια. M’ αυτά βγαίνει ο ήλιος, μ’ αυτά χάνεται. O ένας σκοπός διαδέχεται τον άλλον, κι όλοι μαζί υποδέχονται τη ζωή-καράβι πού ’ρχεται και φεύγει, που ξανάρχεται και πάλι φεύγει.
Κάθε σκοπός είναι προορισμένος να εκφράσει μόνον ένα πράγμα· το μοναδικό χρώμα της κάθε στιγμής της ζωής των ανθρώπων: του έρωτα και της αγάπης, του γλεντιού, του γάμου, του αυτοσαρκασμού, του ύπνου, της ξενιτιάς και του θανάτου.
Με τα τραγούδια της αυγής, οι Λεριοί κοιμίζουν γλυκά το ολονύκτιο γλέντι τους. Αποκαμωμένοι απ’ το χορό, κάθονται γύρω απ’ το τραπέζι και ροδίζουν την Ανατολή με μελαγχολικά ερωτικά δίστιχα...
ένα πουλάκι την αυγή έκλαιγε λυπημένο,
γιατ’ είχε πόνο στην καρδιά και το φτερό κομμένο
(«Της αυγής», 1ο CD, αρ. 14).
Οι χαβάδες που κατέχουν ιδιαίτερη θέση στην ψυχή τους, έρχονται και ξανάρχονται γεμάτοι ‘άχι’. Eίναι καθιστικοί σκοποί, ανάλογοι με τα καθιστικά και αργόσυρτα τραγούδια των στεριανών. Αυτοσχέδιες μελωδίες που με τον καιρό ολοκληρώθηκαν ακολουθώντας την παραδοσιακή τεχνοτροπία. Φέρουν το όνομα παλαιών μουσικών που πρώτοι τις εμπνεύστηκαν, ή γλεντζέδων που τους άρεσαν τόσο πολύ οι συγκεκριμένοι σκοποί, κι από τις πολλές φορές που ζήταγαν να τους ακούσουν ή να τους τραγουδήσουν, πήραν τ’ όνομά τους. Οι ονομασίες τους δεν μας δείχνουν τίποτ’ άλλο παρά μόνο ότι πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν τα ξεχωριστά μέλη μιας κοινότητας, που η ευαισθησία τους γίνεται φάρος και φως γύρω από το οποίο μαζεύονται οι υπόλοιποι. Ίσως κάποτε, δίπλα στις φράσεις «O Μεγάλος Ερωτικός» του Μάνου Χατζιδάκι ή «το Άξιον Εστί» του Μίκη Θεοδωράκη, δε θα ξενίζουν οι αντίστοιχες «O χαβάς του Προύζου, του Γιαννουκά, του Mαρκάτσου, του Γιαγκούλα, του Mπιλάλη, του Λουλουργά ή του Λίντου».
Τα στιχουργικά θέματα των χαβάδων ποικίλλουν. Πότε είναι γεμάτα νοσταλγία
πότε θα κάνουμε πανιά να κάτσω στο τιμόνι,
να δω της Λέρος τα βουνά να μου διαβούν οι πόνοι
(«Του Προύζου», 1ο CD, αρ. 1),
πότε γεμάτα με παράπονο ξενιτεμένου
...(ν)ας ημπορούσα ξενιτιά και νά ’ταν από μένα,
δε θ’ άφηνα άλλος κανείς να πάτανε στα ξένα
(«Του Γιαννουκά», 1ο CD, αρ. 3),
πότε γεμάτα από τη ματαιότητα του κόσμου τούτου
...βαρέθηκα τα νιάτα μου θέλω να τα πουλήσω,
ήθελα νά ’βρω μερακλή να μην τα χαραμίσω
(«Λέρικο έρι» - του Mαρκάτσου, 1ο CD, αρ. 4),
ή
... τα νιάτα δεν τα χόρτασα, δεν πρέπει να πεθάνω,
σαν τον αθό μαραίνουμαι και τη ζωή μου χάνω
(«Του Γιαγκούλα», 1ο CD, αρ. 5),
πότε γεμάτα υγρή επιθυμία
...ήθελα νά ’μουν άρωμα που βάζεις στα μαλλιά σου,
σε κάθε σου αναπνοή να μπαίνω στην καρδιά σου
(«Του Mπιλάλη», 1ο CD, αρ. 7)
ή
...είδα σε και λιγώθηκα κι ακούμπησα στον τοίχο,
κι ήχασα τα λογάκια μου που είχα να σου συντύχω
(«Του Λουλουργά», 1ο CD, αρ. 10),
που μας παραπέμπει στην κρητική μαντινάδα
πολλά λογιάζω να σου πω μα σα σε δω τα χάνω,
κι απ’ την αγάπη την πολλή άλλη κουβέντα πιάνω,
και πότε με δίστιχα λαϊκής σοφίας
...σαν είν’ ο άντρας ’πό γενιά είντα τη θες τη ράτσα
(«Tου Λίντου», 1ο CD, αρ. 12)
που κι αυτό μας παραπέμπει σε κρητική μαντινάδα
σαν είν’ ο τράγος δυνατός δεν τόνε στένει η μάντρα,
ο άντρας κάνει τη γενιά κι όχι η γενιά τον άντρα.
Με τα ξενάστρεφα ή πεισματικά τραγούδια, οι Λεριοί σαρκάζουν και αυτοσαρκάζονται. ‘Στολίζουν’ τους άλλους με αστειάκια, μερικές φορές τσουχτερά, και την ίδια στιγμή ‘στολίζονται’ ανάλογα. Το έξυπνο πείραγμα, δείγμα υγιούς διαβίωσης των μελών μιας κοινωνίας, είναι μόνιμο μέλημα των Λεριών. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και τα αποκριάτικα-σκωπτικά τραγούδια
...κάτω στο γιαλό στην άμμο τα καβούρια κάνουν γάμο,
ηκαλέσανε και μένα μακαρόνια τσικνωμένα
(«Aποκριάτικο», 2ο CD, αρ. 16),
μοναδικά παιγμένο και τραγουδισμένο από τον τσαμπουνιέρη Δημήτρη Λίνδο που μπορεί να σου πει την ώρα μόνο αν κοιτάξει τ’ αστέρια.
Τα παστικά ή του παστού είναι τραγούδια γάμου. Ακούγονται παινέματα για τη νύφη, για το γαμπρό, για τον κουμπάρο, για τους γονείς και συγγενείς των νεόνυμφων. Οι φωνές των γυναικών που τραγουδούν στην παρούσα έκδοση
...κατέβα κυρά Παναγιά με τον μονοενή σου
(«Παστικά», 1ο CD, αρ. 9),
αλλά και της Αιμιλίας Χατζηδάκη από ανέκδοτη παλιά ηχογράφηση («Παστικά», 1ο CD, αρ. 19), έχουν την απαλότητα του νυφικού φορέματος και τη γλύκα της γυναίκας που γίνεται νύφη.
Το τραγούδι του γαμπρού
...ηπήραμέν το τον γαμπρό με τα καλά μας λόγια
(«Tου γαμπρού», 2ο CD, αρ. 15)
το τραγουδούν εδώ νέοι άντρες του νησιού. Σαν τους ακούει κανείς βλέπει τις φωνές τους να βγαίνουν απ’ τις πλάτες και τα μπράτσα τους γεμάτες πεποίθηση ότι ‘του άντρα του πρέπει γυναίκα’.
Τα νανουρίσματα ίσως να είναι η πόρτα του σπιτιού της μουσικής που αναλογεί στον καθένα μας. Και οι μανάδες, οι άγγελοι που ποτίζουν τα νεογέννητα με τις τρυφερότερες μελωδίες: τα ναναρίσματα. Ευτυχισμένα τα μωρά αν πρωτάκουσαν τόσο μελωδικές φωνές, γεμάτες δέος, σαν αυτές που φιλοξενεί η παρούσα έκδοση, της Ειρήνης Κουτσανέλου (1ο CD, αρ. 6) και της Αγγελικής Tαχλιαμπούρη (2ο CD, αρ. 12).
Οι χοροί που συναντούμε στη Λέρο είναι: Λέρικος ή σταυρωτός (ίσσος), συρτός, καλαματιανός, σίρμπα, μπάλος, σούστα, ‘τα τρία’, μηχανικός, πασουμάκι, τρεις σκωπτικοί χοροί: σκούπα, πιπέρι, ευζωνάκια και ακόμα ζεϊμπέκικα και καρσιλαμάδες.
Ιδιαίτερη αναφορά οφείλουμε να κάνουμε, όχι τόσο στα τραγούδια που είναι εμφανώς επηρεασμένα και στο στίχο και στη μουσική από τα μικρασιατικά παράλια «Μαχαίρι μαυρομάνικο» (2ο CD, αρ. 8), «Γιάλα» (2ο CD, αρ. 1), «Του Γιαγκούλα» (1ο CD, αρ. 5), όσο στον αέρα που σηκώνεται από τις φωνές των δύο μεγαλύτερων σε ηλικία από τους συμμετέχοντες στην παρούσα έκδοση: Γιάγκου Mπάκα και Γιάγκου Kουτούζου ή Xέχα. Oι φωνές τους έχουν το χρώμα που πρωταντίκρυσαν τα μάτια τους· γαλάζιο κι απλωμένο. H μνήμη αυτή γίνεται ανάμνηση, απλώνεται κι αγκαλιάζει το κάστρο ψηλά καθώς και τις ψυχές μας. Αρκεί λίγη συντροφιά αέρα της Λέρου και μία φωνή γεμάτη μυρουδιές κι αρώματα να τραγουδάει
Σαν τον αέρα του Σμαλού τον περικαλεμένο,
κάθομαι και σε καρτερώ πουλί μ’ αγαπημένο.
Όλα, ή θα τ’ αγαπήσεις απ’ την πρώτη στιγμή ή δεν θα τ’ αγαπήσεις ποτέ.
