Ο Νότης Μαυρουδής στην Απανεμιά

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

«ΤΑ ΚΡΥΜΜΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ»

ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ, ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ, ΣΤΑΥΡΟΥ ΞΑΡΧΑΚΟΥ, ΝΟΤΗ ΜΑΥΡΟΥΔΗ

Ας στρέψουμε το βλέμμα μας σε τραγούδια που «κρύβονται» στην πλειοψηφία τους από τα ΜΜΕ. Αν δούμε τον χρόνο και τα αποτελέσματα στην προβολή των ελληνικών τραγουδιών, θα απογοητευτούμε! Πλήθος από τραγούδια χάνονται, ξεχνιούνται και σκεπάζονται από την σκόνη του χρόνου και την κακή χρήση των ΜΜΕ. Ας δούμε την περίπτωση των τριών αυτών μεγάλων δημιουργών, του Μάνου Χατζιδάκι του Μίκη Θεοδωράκη και του Σταύρου Ξαρχάκου.

Τα λιγότερο γνωστά τραγούδια τους θα αναδείξουν ο σπουδαίος συνθέτης και δεξιοτέχνης, Νότης Μαυρουδής και η εξαιρετική ερμηνεύτρια, Αναστασία Μουτσάτσου- μια συνεργασία που αντέχει στο χρόνο- στη φετινή τους παράσταση, τιμώντας με αυτό τον τρόπο το έργο των τριών δημιουργών που σφράγισαν την μουσική μας ιστορία και ταυτίστηκαν με τον όρο «ελληνικότητα». Η παράσταση, με τίτλο “Τα κρυμμένα τραγούδια” Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη και Σταύρου Ξαρχάκου, θα διαρθρώνεται από τραγούδια τα οποία αφενός δεν βρίσκουν τη θέση που τους αξίζει στα σύγχρονα ραδιόφωνα και αφετέρου είναι λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό. Τραγούδια, τέλος, των οποίων η διαχρονικότητα, καθώς και το μουσικό -ποιητικό τους περιεχόμενο, τα κάνει αναγκαία σε μια εποχή η οποία αντιμετωπίζει κίνδυνο πνευματικής ανυδρίας.

Η παράσταση θα βασίζεται, εκτός από τη φωνή της Αναστασίας Μουτσάτσου, στην πολυφωνία και στα ηχοχρώματα της κλασσικής κιθάρας με ερμηνευτές τον Νότη Μαυρουδή και τον Γιώργο Τοσικιάν, καθώς και στον ήχο τού μαντολίνου και των πλήκτρων με ερμηνεύτρια την Μαρίνα Τσοκάνη.

Θανάσης Μωραΐτης: Τρόπος και πολυφωνία στα προϊστορικά Βαλκάνια

Τρόπος και πολυφωνία στα προϊστορικά Βαλκάνια 

του Θανάση Μωραΐτη 

με τη συνεργασία του Δημήτρη Λέκκα

[Έτσι όπως δόθηκε στο περιοδικό Πολυφωνία, Ιούλιος 2004]

στη μνήμη του δασκάλου μου Σπύρου Περιστέρη

Η εμφάνιση των ανημίτονων πεντάτονων φθογγικών δομών με τον ίδιο περίπου τρόπο σε πολλούς μουσικούς πολιτισμούς, και μάλιστα πρώιμους, συνδέεται με νόμους που διέπουν το μουσικό ήχο. Γι’ αυτό και ο εντοπισμός αυτών των δομών δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ασφαλές κριτήριο πολιτισμικής συγγένειας, διείσδυσης ή επίδρασης, χωρίς όμως βέβαια και κάτι τέτοιο να αποκλείεται.

Μια άλλη παράμετρος που πρέπει να τεθεί ευθύς εξ αρχής είναι και η εξής: η επιστημονική έρευνα δεν στηρίζει την κάποτε πολύ διαδεδομένη θέση περί μεγαλύτερης παλαιότητας των ανημίτονων πεντατόνων έναντι των διατονικών επτατόνων και, ακόμη περισσότερο, της αναγκαίας παραγωγής των δεύτερων από τα πρώτα. Μέχρι να υπάρξουν άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από όσα διαθέτουμε σήμερα, οφείλουμε να θεωρούμε τα πεντάτονα και τα επτάτονα κατά τεκμήριον ομήλικα.

Η ιδέα που διέπει την προσέγγιση της παρούσας εργασίας είναι ότι το μουσικό υλικό των ανημίτονων πεντάτονων, η οργάνωση και η υπερδομή τους είναι ήδη εγγενείς στην περιοδική φύση του μουσικού ήχου (δηλαδή την ιδιότητα του μουσικού ήχου να διέπεται από περιοδικές συναρτήσεις) και τα στοιχεία της έχουν έναν τρόπο να εμφανίζονται αυθορμήτως και να ακούγονται ακόμα και σ’ ένα πρωτογενές επίπεδο, με την προϋπόθεση ότι οι μουσικοί έχουν την ικανότητα να τα ανακαλύπτουν και να τα χρησιμοποιούν. 

Ι. ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

Γνωρίζουμε πως, στην οριστική διαμόρφωσή τους μετά το 1100 π.Χ., οι αρχαίοι Έλληνες, ως προς την καταγωγή και τον πολιτισμό τους, ήταν σύνθεση ενός εντόπια εγκατεστημένου προελληνικού («πελασγικού») πληθυσμού, κατ’ άλλους γλωσσικά ενιαίου και κατ’ άλλους όχι, και μιας βαθμιαίας «από βορρά» σταδιακής εισβολής ή διείσδυσης των κυρίως ελληνικών φύλων (Αχαιών, Ιώνων, Δωριέων κτλ.). Πολλές σημερινές ενδείξεις (όπως από τη γεωλογία, την κλιματολογία, τη γλωσσολογία) τείνουν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι σε σημαντικό βαθμό τα δύο αυτά στοιχεία-συστατικά έχουν εν πολλοίς κοινή καταγωγή, ελάχιστες χιλιετίες νωρίτερα. Έτσι ερμηνευόμενη, η ελληνική προϊστορία εμφανίζεται ως διακεκριμένη πορεία α) διχασμού και αμοιβαίας απόκλισης, β) σύγκρουσης, γ) επανασύνθεσης. Τί μας δείχνει η μουσική πρακτική πάνω σ’ αυτό το θέμα; Ποια σύγκρουση σοβεί κατά την αρχαϊκή περίοδο, ποιος ο ιστορικός μηχανισμός της επανασύνθεσης, ποια η βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη έκβαση και πώς εκδηλώνονται όλα αυτά στη μουσική;

Η σύγχρονη έρευνα βρίσκεται επί τα ίχνη του ακριβούς τρόπου με τον οποίο τα αυλητικά διατονικά τετράχορδα, οι κλίμακες και οι χρόες τους, στοιχεία του πρωτογενούς επτατονισμού, έχουν παραχθεί νωρίς κατά την παλαιολιθική εποχή σε φλάουτα και άλλους αυλούς ως υποδιαιρέσεις της τέταρτης καθαρής και έχουν διεισδύσει στον ελλαδικό χώρο από τα ανατολικά Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία.

Στα δυτικά Βαλκάνια, η πλευρά της αντιπαράθεσης φθογγικών και μουσικών δομών περιστρέφεται γύρω από τον εστιασμό στην πέμπτη καθαρή ως βασικό διάστημα. Πώς μεταβάλλει το τοπίο η επιλογή της πέμπτης; Σύντομα θα το δούμε. Αλλά ας σημειώσουμε ότι ήδη από το 6.000 π.Χ. κάθε μία από τις δύο αυτές κουλτούρες, δηλαδή αφενός των δυτικών Βαλκανίων και αφετέρου των ανατολικών Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας, κομίζει μια διαφορετική, μακρά και ιερή παράδοση με τα δικά της η κάθε μία διαστήματα, όργανα, ύφος και χαρακτήρα της εκτέλεσης. 

Οι κολοσσιαίες συγκρούσεις και συνθέσεις αυτού του είδους ανάμεσα σε ολόκληρες κοινωνίες και πολιτισμούς συνήθως δεν περιορίζονται σε έναν μόνο πολιτισμικό τομέα, ούτε η έκβασή τους είναι πάντα ίδια. Τις περισσότερες δε φορές κρύβουν αληθινούς πολέμους ανάμεσα σε φυλές ακόμη και σε οργανωμένους στρατούς. Η δική μας μουσική διαμάχη δεν είναι παρά μόνο μια όψη της βίαιης σύγκρουσης ανάμεσα στην «πελασγική» Δύση (μινωική Κρήτη, δυτική Ελλάδα από την Πελοπόννησο μέχρι τη Βενετία και πιο πέρα την κελτική Βαυαρία, όλη τη δυτική βαλκανική και επέκεινα δηλαδή) και στη θρακοφρυγική Ανατολή (όλη την ανατολική βαλκανική) που στην πολεμική ιστορία κορυφώνεται με τον Τρωικό Πόλεμο, αντικείμενο περιγραφής του Ομήρου στο έπος της Ιλιάδας. Στη μυθολογία θα διαγωνιστούν ο («υπερβόρειος») κιθαριστής θεός Απόλλων (ας τον συγκρίνουμε με τον κελτικό θεό Μπελένο) και ο (θρακοφρυγικός) Διόνυσος μέσω του εκπροσώπου του ή ακολούθου του ή ενός είδους «άλλου εγώ» του, αυλητή σατύρου Μαρσύα. Η Τροία θα ηττηθεί και θα ισοπεδωθεί. Ο Μαρσύας θα χάσει, περισσότερο λόγω της πρόκλησης και της ύβρεώς του παρά λόγω της μουσικής κατωτερότητάς του, και θα γδαρθεί ζωντανός. Σύνθεση εκ των πραγμάτων θα γίνει και, μέσα απ’ αυτήν, η κλασική Ελλάδα θα αντιπαραθέτει διαρκώς το απολλώνειο και το διονυσιακό στοιχείο της.

Βλέπουμε ήδη πώς η Δύση συνδυάζεται με έγχορδα και η Ανατολή με πνευστά. Αυτό μπορεί να φανεί λίγο παράδοξο μια και έχουμε τη βέβαιη γνώση ότι τα μεγάλα αρχαία Ανατολικά βασίλεια γνώριζαν και τα δύο. Αυτό όμως δεν έχει οργανική σχέση με την παρούσα ανάλυση. Το ζήτημα περιστρέφεται περισσότερο γύρω από το ποια όργανα ήταν ιερά στη μία και στην άλλη πλευρά των Βαλκανίων.

Το ορεινό, κακοτράχαλο, χιονοσκέπαστο δυτικό τοπίο διακρινόταν από μικρές απομονωμένες πατριαρχικές κοινότητες οι οποίες λάτρευαν το κυνήγι, έθαβαν τους νεκρούς τους και ασκούσαν τη λατρεία τους στο εσωτερικό. Αυτός ο παράγων ενθαρρύνει την ιεροτελεστική ψαλμωδία, ενώ ήρεμη μουσική αναδεύει την ψυχή όπως παίζεται στα έγχορδα, τα οποία μυστικά συνδυάζονται με τη χορδή του κυνηγετικού τόξου, μια και από αυτό κατάγονται. Η Ανατολή, από την άλλη μεριά, με τις τεράστιες πεδιάδες της και τη νομαδική κινητικότητά της, καίει τους νεκρούς, ενώ ασκεί τη λατρεία της έξω στην ύπαιθρο. Οι τελετουργίες χρειάζονται χώρο και δυνατή διαπεραστική μουσική και χαρακτηριστικά τελειώνουν με οργιαστική έκσταση.

Οποιοσδήποτε γνωρίζει τις αρμονικές των χορδών, αλλά επίσης και των φλάουτων και ιδίως των κλειστών αυλών του Πάνα, είναι σίγουρο ότι είναι εξοικειωμένος με την δωδέκατη, την οκτάβα και την πέμπτη. Και οποιοσδήποτε εξοικειωμένος με αυτά είναι επίσης ικανός να γνωρίζει τον κύκλο της πέμπτης και την αρχή της εγκυκλίου αναγωγής των διαστημάτων μέσα σε μια οκτάβα. Η θεωρητικά ορθόδοξη μαθηματικογενής επιστημονική μέθοδος που χρησιμοποιούμε στην παρούσα έρευνα έγκειται στο να προσπαθήσουμε να ελέγξουμε τί είναι εγγενές στη θεωρία και να αφήσουμε τις εφαρμογές τελευταίες, δηλαδή να λαμβάνουμε τα αρχαιολογικά, ανθρωπολογικά και λοιπά πραγματικά δεδομένα απλά και μόνο ως εναύσματα, βάσει αυτών να διατυπώνουμε θεωρητικά μοντέλα, να τα αναπτύσσουμε χωρίς καμία αναφορά στα δεδομένα, και κατόπιν να επιστρέφουμε στα φαινόμενα ερμηνεύοντάς τα σε επίπεδο συμφωνίας ή διαφωνίας με το μοντέλο, αυστηρά στο τελευταίο στάδιο της έρευνας.

ΙΙ. ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ

Όλοι γνωρίζουμε πολύ καλά το τροπικό προϊόν του κύκλου της πέμπτης, όπως εγκυκλίως ανάγεται σε μία οκτάβα. Η τέταρτη λαμβάνει μέρος με την έννοια ότι είναι μία κατιούσα πέμπτη (η τεχνική αυτή, αν προχωρήσει σε περισσότερους από 5 φθόγγους, παράγει τα λεγόμενα Πυθαγόρεια επτάτονα και δωδεκάφθογγα και, γενικότερα, συγκροτεί το Πυθαγόρειο σύστημα τονισμού). Ας υποθέσουμε ότι αρχίζουμε με μία οκτάβα, από fa έως fa΄ και δουλεύουμε μόνο προς την κατεύθυνση των πέμπτων. Η επένθεση της πρώτης πέμπτης στο do΄ κόβει την οκτάβα σε μία πέμπτη, από το fa έως το do΄ και σε μία τέταρτη, από το do΄ στο πάνω fa΄. Η δεύτερη πέμπτη, αν την φέρουμε μέσα στην οκτάβα, βρίσκεται στη νότα sol και η οκτάβα τότε χωρίζεται σε έναν τόνο: [fa, sol] και δύο τέταρτες: [sol, do΄] και [do΄, fa΄]. Έχουμε έτσι δημιουργήσει τον κλασικό εξωτερικό σκελετό του προσλαμβανόμενου με δύο συνημμένα τετράχορδα, με όλες τις νότες σταθερές.

Αλλά το σύστημα είναι ανισόρροπο. Διότι η τεράστια διαφοροποίηση στο μέγεθος ανάμεσα σε έναν τόνο και σε μία τέταρτη καθιστά το δόμημα άκρως δυσανάλογο, αφού στην τέταρτη χωράνε περίπου δυόμισυ τόνοι ή, για να είμαστε ακριβείς, 2,44. Για να εξισορροπηθούν τα πράγματα καλύτερα, δημιουργείται κίνητρο να εισαγάγουμε ακόμα μία πέμπτη από τον κύκλο. Η άνω λοιπόν τέταρτη θα χωριστεί σε έναν τόνο [do΄, re΄] και ένα τριημίτονο [re΄, fa΄], εφ’ όσον η επόμενη πέμπτη είναι στο re΄. Η κατάσταση βελτιώνεται καθώς το τριημίτονο είναι λιγότερο από δύο τόνους και, στην πραγματικότητα, κάτι λιγότερο από ενάμισυ (1,44).

Αλλά δεν μπορούμε να σταματήσουμε εδώ, όχι απλώς γιατί μόνο η μισή κλίμακα έχει τώρα εξισορροπηθεί, αλλά και για έναν ακόμη λόγο. Αν σταματούσαμε θα είχαμε τρία μεγέθη διαστημάτων. Η εισαγωγή άλλης μιας πέμπτης εξισορροπεί την κλίμακα παντού και επαναφέρει καθεστώς δύο μόνο μεγεθών διαστημάτων: τρεις τόνους (T) και δύο τριημίτονα (χ). Και το πεντατονικό πλαίσιο, στο οποίο έτσι φτάνουμε, είναι σταθερό.

Το τελικό μας προϊόν έχει διαστήματα: τόνο-τόνο-τριημίτονο-τόνο-τριημίτονο, ανάμεσα στις νότες fa / sol / la+ / do΄ / re΄ (και fa΄). Αυτό είναι παράδειγμα μιας ανημίτονης πεντατονικής κλίμακας / τρόπου. Εάν ανακυκλήσουμε το σύνολο θα πάρουμε άλλες τέσσερις τέτοιες κλίμακες. Κοιτάξτε τον πίνακα για τα διαστήματά τους και τις νότες τους όπως ακριβώς προκύπτουν από αυτή την ανακύκληση. Σημειώστε ότι αυτούς τους τρόπους διόλου δεν αρκεί να τους αποκαλέσουμε απλώς ανημίτονους. Διακρίνονται από ένα επί πλέον χαρακτηριστικό: ποτέ δεν έχουν δύο διαδοχικά τριημίτονα ή τρεις τόνους στη σειρά.

1. Τ, Τ, χ, Τ, χ fa / sol / la+ / do΄ / re΄ διτονικό / συντονολυδιάζον

2. Τ, χ, Τ, Τ, χ do / re / fa / sol / la+ «μείζον» / λυδιάζον

3. Τ, χ, Τ, χ, Τ sol / la+ / do΄ / re΄ / fa ΄ ιωνιάζον

4. χ, Τ, Τ, χ, Τ re / fa / sol / la+ / do΄ «έλασσον» / φρυγιάζον

5. χ, Τ, χ, Τ, Τ la+ / do΄ / re΄ / fa΄ / sol΄ λοκριάζον

Οποιοσδήποτε χρησιμοποιεί ορολογία σαν κι αυτή, ακόμα και αν δεν έχει καμία πρόσβαση σε πραγματικές πληροφορίες είναι ικανός να προείπει: 

Ο κύκλος της πέμπτης αυθορμήτως και αυτομάτως θα παρήγε πέντε ανημίτονα πεντάτονα.

Αυτά τα πεντάτονα θα μπορούσαν να εμφανιστούν σε διαφορετικά σημεία στον κόσμο. Δεν υπάρχει καμία απολύτως ανάγκη να υποθέσει κανείς αμοιβαία επίδραση.

Θα ήταν σταθερά και διαρκή. 

ΙΙΙ. ΠΕΝΤΑΤΟΝΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ

Το επόμενο πράγμα που χρειάζεται να ελέγξουμε είναι το αρμονικό δυναμικό των πεντατόνων. Με αυτό εννοούμε: ποιες συγχορδίες, εάν υπάρχουν τέτοιες συγχορδίες, θα ακούγονταν καλύτερα στο συγκεκριμένο πεντατονικό περιβάλλον. Και εδώ τα αποτελέσματα είναι πολύ ενδιαφέροντα. Αυτός ο τροπικός σκελετός γεννάει μία τριαδική συγχορδία, της οποίας ο ήχος εκπληρώνει κάθε αισθητική απαίτηση ευφωνίας. Πρόκειται για την τριάδα της διπλής πέμπτης, που κατασκευάζει κανείς εάν επισωρεύσει δύο πέμπτες. Και αυτή η συγχορδία, συμβατικά, συχνά ονομάζεται «συγχορδία ενάτης κενή» ή «χωρίς τρίτη». Είναι δύο πέμπτες στη σειρά, π.χ. do / sol / re΄ ή sol / re΄ / la+΄. Η τριάδα ξεπερνάει σε εύρος την οκτάβα. Εάν την συγκεντρώσουμε μέσα στην οκτάβα, μεγάλο μέρος της λάμψης και της ομορφιάς της σκιάζεται. Αυτό είναι ένα γεγονός που οι μουσικοί της τζαζ το καταλαβαίνουν πολύ καλά. 

Μετά από αυτήν την τριάδα ακολουθούν τρεις οριακά σύμφωνες τριάδες, όλες στενότερες από μία οκτάβα, και η σειρά στην οποία τις βάζουμε είναι κατιούσα σειρά συμφωνίας, από την πιο σύμφωνη προς τη λιγότερο σύμφωνη. Είναι οι τριάδες: 

· τέταρτη / τόνος π.χ. do / fa / sol ή re / sol / la+

· τόνος / τέταρτη π.χ. do / re / sol ή sol / la+ / re΄ (εγκύκλια αναγωγή της κενής τριάδας ενάτης)

· τέταρτη / τέταρτη π.χ. sol / do΄ / fa΄ ή re / sol / do΄

Μετά από αυτό το σύνολο έρχεται ένα σύνολο τριών ελαφρά διάφωνων τριάδων, οι οποίες μπορούν επίσης να γίνουν οριακά σύμφωνες εάν χειριστούμε με προσοχή τις οκτάβες. 

· τόνος / πέμπτη π.χ. fa / sol / re΄ ή do / re / la+

· πέμπτη / τόνος π.χ. fa / do / re ή do / sol / la+ («κενή συγχορδία έκτης», όπου κενή = χωρίς τρίτη)

· πέμπτη / τριημίτονο π.χ. sol / re΄ / fa΄ ή re / la+ / do΄ («κενή συγχορδία εβδόμης»)

Μετά απ’ αυτό ας αναφέρουμε την καλύτερη τετράδα, η οποία είναι συγκρίσιμη προς τις τελευταίες τρεις τριάδες. 

· τόνος / τέταρτη / τόνος π.χ. fa / sol / do΄ / re΄ ή do / re / sol / la+, η οποία βελτιώνεται πολύ ως προς τη συμφωνία της με αυτόν τον τρόπο:

· πέμπτη / πέμπτη / πέμπτη π.χ. fa / do΄ / sol΄ / re΄΄ ή do / sol / re΄ / la+΄ (που είναι η τετράδα των τριών επισωρευμένων πέμπτων). 

Η ιεράρχηση των τριάδων κατά κατιούσα σειρά συμφωνίας (συμφωνότερη είναι η τριάδα με τις δύο πέμπτες, ακολουθούν οι άλλες τρεις, οι επόμενες τρεις είναι ακόμα πιο διάφωνες κ.ο.κ.) προκύπτει αυστηρά από τις μαθηματικές τους ιδιότητες. Επίσης βλέπουμε ότι σε αυτό το σύστημα (στο σύστημα των ανημίτονων πεντατόνων, όπως προκύπτει από τον κύκλο της πέμπτης) δεν εμφανίζεται πουθενά τριάδα τύπου fa / la+ / do, (πυθαγόρεια) μείζων, ή re / fa / la+, (πυθαγόρεια) ελάσσων.

Αυτό λοιπόν το αρμονικό λεξιλόγιο δεν έχει καμία ηχητική σχέση με την τριαδική φυσική αρμονία των τρίτων και θυμίζει πολύ τις αρχές του 20ού αιώνα και τη τζαζ. Η ουσία είναι ότι η συγκεκριμένη αρμονική γλώσσα απλώς εμπεριέχεται, και περιμένει να ανακαλυφθεί εφόσον βγαίνει από τη φύση του κύκλου της πέμπτης. Όσοι πεντατονικοί πολιτισμοί δεν χρησιμοποιούν αυτή την αρμονία κι αυτή την τριαδική γλώσσα, απλώς δεν την έχουν ανακαλύψει και την έχουν αφήσει στο πλαίσιο του δυναμικού που δεν πραγματώθηκε. 

ΙV. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Αν έπρεπε να συμπληρώσουμε αυτή την ανάλυση, θα πραγματοποιούσαμε αναγωγή στις απώτερες απαρχές της μουσικής, πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, για να ελέγξουμε τί θα συνέβαινε αν κάποιος έπαιρνε ένα παλαιολιθικό οστέινο φλάουτο και του τρυπούσε τρία ισαπέχοντα δακτυλικά τρήματα για το δεξιό χέρι μόνο, όπου το τρίτο δάχτυλο από το κάτω μέρος θα παρήγε την πέμπτη. Η έρευνα αυτή βρίσκεται στα τελικά στάδια της εξέλιξής της. Χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, αναφέρουμε ότι οι ενδείξεις οδηγούν στην εξής διαστηματική διαπλοκή: εάν υποθέσουμε ότι το φλάουτο είναι σε do, τότε θα παρήγαμε τις νότες do, re, miù (mi «υπέρ»: πιο ψηλά περίπου ¼ του τόνου), sol και τα διαστήματα θα ήταν: τόνου, υπερτόνου και υπελάσσονος τρίτης. Η διαδοχή τους δεν ανήκει στον κύκλο της πέμπτης, αλλά πάντως ακούγεται σαν μια αποδεκτή παραλλαγή του πρώτου μισού της πεντατονικής κλίμακάς μας αρ. 1 (βλ. παραπάνω πίνακα), της αποκαλούμενης διτονικής ή συντονολυδιάζουσας, μετατονισμένης σε do: do / re / mi+ / sol, όπου το mi+ είναι κατά ένα κόμμα οξύ σε σχέση με το φυσικό (οι δύο αυτές αλλοιώσεις του mi μοιάζουν, γιατί διαφέρουν μεταξύ τους μόλις κατά 1/6 του τόνου).

Χωρίς να υπεισέλθουμε σε άλλα, ας αρκεστούμε σε μια παρατήρηση. Οι πεντατονικοί πολιτισμοί στους οποίους κυριαρχεί η κλίμακα αρ. 1 (του ίδιου πίνακα), όπως ο κινέζικος, ανάγονται απ’ ευθείας σε παλαιότατες ισαπέχουσες τρήσεις αυλών, και πρέπει να είναι αρχαιότεροι. Εκείνοι, πάλι, στους οποίους κυριαρχούν οι κλίμακες αρ. 3, 4 και 5 (του ίδιου πίνακα), όπως ο βαλκανικός, έχουν υποστεί ενδιάμεσα στάδια επεκτάσεων και διορθώσεων και μαρτυρούν αυξημένη ακουστική / μουσική συνειδητότητα της πέμπτης και του κύκλου της. Σ’ αυτούς η τρήση είναι ανισομήκης, παρ’ όλο που το ζήτημα δεν εξαντλείται σ’ αυτό το επίθετο. Ήδη ο παλαιολιθικός αυλός της Σλοβενίας, ο αποκαλούμενος και «φλάουτο Νεάντερταλ», χρονολογούμενος γύρω στο 25.000 π.Χ., μοιάζει να έχει τέτοια τρήση.

Κλείνοντας αυτούς τους συλλογισμούς, ας θεωρήσουμε έναν πεντατονικό πολιτισμό που θα είχε υλοποιήσει το δυναμικό του πλήρως. Για να κατασκευάσουμε θεωρητικά μία μουσική διάλεκτο γι’ αυτόν τον υποθετικό πολιτισμό θα πρέπει να θεωρήσουμε ορισμένες παραμέτρους. Οι σχετικές εδώ είναι οι εξής δύο: 1) ένα κύριο μελωδικό μέρος που τραγουδάει τη μελωδία και 2) ένα αρμονικό είτε αντιστικτικό ακομπανιαμέντο. Απομένει να αποφασίσουμε εάν ο σκοπός θα βρεθεί στο πάνω ή στο κάτω ρετζίστρο, το οποίο θα σημαίνει αντιστοίχως ανδρικές ή γυναικείες / παιδικές φωνές. Η διαφορά είναι σημαντική όταν πρόκειται για την αρμονία. Οι συγχορδίες των πεντατόνων που παραθέσαμε πιο πάνω, απαιτούν κατ’ αρχήν ίσο στο μπάσο. Αυτός ο παράγων πάντως δεν παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στη συγκεκριμένη περίσταση, γιατί τα πεντάτονα αυτά και οι συγχορδίες αυτές είναι ούτως ή άλλως αναστροφές η μία της άλλης, επομένως δεν υπάρχει ουσιώδης διαφορά στα πεντάτονα εάν βάλουμε το ίσο από πάνω ή από κάτω.

Αυτό που παρουσιάσαμε λίγο παραπάνω, δηλ. η ισαπέχουσα τρήση στα φλάουτα, δεν είναι ωστόσο αναστρέψιμο, αλλά δείχνει δεδηλωμένη προτίμηση για συγχορδίες φτιαγμένες από πάνω προς τα κάτω (βλέπουμε ότι τα διαστήματα αυξάνονται σε εύρος όσο πάνε προς τα πάνω). Έτσι θα όφειλε κανείς να τοποθετήσει το ίσο στα ψηλά. Εάν χρησιμοποιούσαμε αυτήν, αναστρέφαμε τη σειρά των διαστημάτων της (σε κάτι αρκούντως παρόμοιο με το πεντάτονο αρ. 5, του ίδιου πίνακα) και στήναμε την αρμονία μας σύμφωνα με τη συγκεκριμένη αρχή, το αρμονικό δυναμικό θα απογειωνόταν: οποιαδήποτε συγχορδία θα ακουγόταν καλά.

Σε κάθε περίπτωση, η κατάσταση των πεντατόνων όπως εμφανίζονται στα Βαλκάνια, με την υπαρκτή διαπλοκή των φωνών όπως θα τη δούμε παρακάτω, συμφωνεί εξαιρετικά με μία πατριαρχική φυλετική κοινωνική οργάνωση. Έξω από ένα πολύ πιθανό και δυνατό ίσο, ήδη προς το παρόν θα μπορούσε κανείς να προβλέψει θεωρητικά την πιθανότητα κάποιων επί πλέον φωνών, που φέρουν και άλλες νότες της συγχορδίας δηλαδή: όχι μόνο το ίσο και τη βασική μελωδία αλλά και άλλες νότες. Έτσι, αν κάποιος ήθελε να αποφύγει τα πιο παράφωνα και διάφωνα συνηχητικά στοιχεία, θα κατέφευγε πιθανότατα, είτε στο να βάζει ποικίλματα στις μελωδίες, είτε να πηδάει μπρος-πίσω ανάμεσα στις πιο σύμφωνες νότες και σ’ αυτές που εκτελούν το ίσο και τη μελωδία, παρέχοντας με αυτόν τον τρόπο ένα πλέγμα σπασμένων δυάδων ανάλογα με το σχήμα της μελωδίας.

Βλέπουμε δηλαδή αμέσως ότι ακόμα και η πολύ μεταγενέστερη αρχή των σπασμένων (αρπεζέ) συγχορδιών, τεχνική που χρησιμοποιείται εκτενέστατα στα νυκτά και κρουστά έγχορδα, όπως στο πιάνο (π.χ. στα έργα του Σοπέν) και στην κιθάρα, μπορεί και αυτή θεωρητικά να ανιχνευτεί πίσω στον πρωτογενή σπόρο της μουσικής.

Το γενικό μήνυμα είναι ότι ένας πρωτόγονος πολιτισμός, αν γνωρίζει να ακούει τη δωδέκατη και την πέμπτη, από σπασμένα οστά ή από τη σύριγγα του Πάνα, και την έχει καταστήσει ιερή, θα παραγάγει αυθορμήτως αυτά ακριβώς τα ανημίτονα πεντάτονα και κατόπιν είναι φυσικό να αναπτυχθεί εγγενώς το ίσο και ο κλώστης (βλ. εδάφιο VI), και κατόπιν να αναφυούν αυτή η πολυφωνία με αυτή την αρμονία και αυτή την αντίστιξη.

Η δωδέκατη είναι το πρώτο διάστημα που βγάζει η σύριγγα, η οποία παράγει μόνο περιττές αρμονικές, και οι περιττοί αριθμοί έχουν θεωρηθεί στις αρχαίες αριθμοσοφίες αρσενικοί. Ο κλειστός λοιπόν αυλός βγάζει μόνο «αρσενικές» νότες. Εφόσον το άκουσμα έχει βγει από άδεια κόκαλα κουφαριών, οι πανάρχαιες φυσιοκρατικές ανιμιστικές θρησκείες πίστευαν ότι αυτός ο πολύ γλυκός ήχος είναι η ψυχή του πεθαμένου προγόνου ή ζώου (πβ. τις λατινικές λέξεις animus / anima και την ελληνική άνεμος, κατ’ αντιστοιχίαν με αυτό που λέμε ψυχή / πνοή ζωής). Αυτά όλα συνδέονται στην πανάρχαια προ-ινδοευρωπαϊκή θρησκεία, και επομένως η πέμπτη και η δωδέκατη συνιστούσαν σαφώς το ιερό άκουσμα από δεκάδες χιλιετιών.

V. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

Το πρόβλημα του πώς χρονολογούμε τις παραδοσιακές ευρωπαϊκές πολυφωνίες και ιχνηλατούμε την ιστορική τους πορεία είναι δύσκολο και επισήμως άλυτο μέχρι σήμερα. Πιστεύουμε ότι η παρούσα προσέγγιση θα βοηθήσει να ειδωθεί το ζήτημα από διαφορετική γωνία. Δείξαμε παραπάνω ότι το δυναμικό για μια πεντατονική τροπικότητα ήδη ενυπήρχε στο βασικό διάστημα της πέμπτης από την αρχή. Επί πλέον, πράγματι έφερε μέσα του τις προϋποθέσεις για πολυφωνία, η οποία θα μπορούσε κάλλιστα να είχε εξελιχθεί ακριβώς με τον τρόπο που εξελίχθηκε εάν εξασφαλίζονταν οι σωστές αρχικές κοινωνικές συνθήκες. Έτσι θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε με αρκετή ασφάλεια ότι η συγκεκριμένη πολυφωνία θα μπορούσε να είχε αναπτυχθεί «πάρα πολύ νωρίς».

Ας προστεθούν ακόμη μερικά δεδομένα: 1) Δεν υπάρχει πραγματικά καμία αναφορά ότι η μουσική για την οποία θα μιλήσουμε ήταν ποτέ πολυφωνική. Αλλά παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει επίσης καμία αναφορά ότι σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή έγινε πολυφωνική. Θα φανταζόταν κανείς ότι μια τόσο επαναστατική καινοτομία θα την είχε προσέξει κάποιος. 2) Η μουσική αυτή αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα κάποιων εξαιρετικά συντηρητικών μουσικών πολιτισμών. 3) Ποτέ δεν έγινε επτατονική, έτσι οι οποιεσδήποτε απαιτήσεις της για πιο προχωρημένη επεξεργασία θα αναγκάζονταν να κατευθυνθούν προς την κάθετη –δηλαδή την αρμονική– διάσταση, δεδομένων της στατικότητας και των περιορισμών της οριζόντιας τροπικής και μελωδικής συνιστώσας. 4) Μια αντίστιξη όπως αυτή, πράγματι απηχεί την υπαρκτή κοινωνική οργάνωση των προϊστορικών βαλκανικών κοινοτήτων, όπως την γνωρίζουμε από άλλες επιστήμες. 5) Η γεωγραφική κατανομή, διασπορά και διαφοροποίηση αυτών των πολυφωνιών συμφωνεί με ένα πολύ παλιό σύνολο γλωσσικών και φυλετικών δεσμών, δηλαδή εστιακών περιοχών συγκεκριμένων και εντοπίσιμων προ-ινδοευρωπαϊκών και πρωτο-ινδοευρωπαϊκών στρωμάτων (με τη γλωσσική και όχι με τη φυλετική έννοια).

Η φωνητική πολυφωνία είναι υπόθεση πολύ πιο ξεκάθαρη από ό,τι η οργανική, η οποία επιδεικνύει στάση αρκετά πιο χαλαρή ως προς τη διαπλοκή των φωνών. Τέτοιες διαφοροποιήσεις δεν είναι αφύσικες, αν λάβουμε υπόψιν το γεγονός ότι στη χερσαία ελληνική δημοτική μουσική η φωνητική απόδοση αποτελεί μέρος της ενδοκοινοτικής παράδοσης, ενώ η οργανική συνοδεία αφέθηκε για πολλούς αιώνες σε μουσικούς εξωκοινοτικούς. Σε κάθε περίπτωση, η λαϊκή πολυφωνία είναι χαρακτηριστικό φαινόμενο σε όλα τα Βαλκάνια. Οι Έλληνες (στην περιοχή της Ηπείρου και μεμονωμένα στις περιοχές: Θεσσαλίας, Εύβοιας, Πελοποννήσου, Γρεβενών, Βιλίων Αττικής), οι νοτιο-Αλβανοί και οι Ρουμάνοι τραγουδούν με δύο, τρεις και τέσσερις φωνές. Οι Βούλγαροι, οι Βόσνιοι και οι Σέρβοι με δύο. Λαϊκή πολυφωνία διαφόρων ειδών συναντούμε και στη Σλοβακία, στη νότια Πολωνία, στη Γεωργία, στη χερσαία Ιταλία και στη Σαρδηνία και Κορσική.

Έτσι κι αλλιώς, η Ελλάδα διαθέτει πλουσιότατη και πολυποίκιλη παράδοση δημοτικών τραγουδιών. Το μέγιστο μέρος της τονίζεται σε τετράχορδα γένη, τα οποία κυριαρχούν από το ιστορικό ορόσημο του 700 π.Χ., περίπου, οπότε φαίνεται να εκτόπισαν μαζικά την παλαιότερα κυρίαρχη πεντατονία, και μετά. Η μουσική αυτή συνήθως καταγράφεται ως μονόφωνη, μολονότι ένα εγγενές ηχούμενο ή εννοούμενο ίσο θα την κατέτασσε στην περιοχή της στοιχειώδους διφωνίας. Έχοντας πάντοτε βάση μία μελωδία, άλλες φορές απλή, συλλαβική, και άλλες πλούσια σε μελίσματα, τα τραγούδια αυτά αποδίδονται, είτε ως μονωδίες, είτε από ομάδες τραγουδιστών και οργανοπαιχτών.

Εμφανέστατη εξαίρεση σ’ αυτό τον κανόνα αποτελεί η επιβίωση των πεντατόνων σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Εκεί τα πεντάτονα παρέμειναν ζωντανά και ενεργά μετά το 700 π.Χ., ακόμα μέχρι και σήμερα, και μάλιστα σε μορφές εξελιγμένα πολυφωνικές, σε σημείο που να μπορούμε να μιλάμε για αντίστιξη. Υπονοήσαμε παραπάνω ότι οι απαρχές μιας τέτοιας πολυφωνίας χάνονται στο χρόνο. Η ζώσα μουσική πράξη λοιπόν περιλαμβάνει αυτά τα πολύτιμα «ζωντανά απολιθώματα» ως ένα υποβλητικό κομμάτι της πανευρωπαϊκής κληρονομιάς, με τον μοναδικό συναρπαστικό ήχο τους και το υψηλό επίπεδο της καλλιτεχνικής τους οντότητας. Ο γεωγραφικός χώρος τους εστιάζεται σε ορισμένες περιοχές της Ηπείρου βόρεια από τα Γιάννινα, και πιο συγκεκριμένα στη Βόρεια Ήπειρο, στη Λάκκα Πωγωνίου και σε μερικά χωριά της επαρχίας της Κόνιτσας, καθώς και σε μεμονωμένα γειτονικά σημεία της Μακεδονίας. Το ίδιο αυτό μουσικό κλίμα συνεχίζεται πιο βαθιά στην Αλβανία, με ιδιαιτερότητες και παραλλαγές ανάλογα με τα τοπικά ύφη.

Τα τραγούδια αυτά είναι πολυφωνικά, τρίφωνα ή τετράφωνα και τραγουδιούνται πάντοτε από ομάδες ανδρών ή γυναικών ή και μεικτές. Καθώς δεν είναι πάντοτε εύκολο να συγκεντρωθεί η απαιτούμενη ομάδα, σημειώνονται έως και αποδόσεις τους από έναν μόνο τραγουδιστή. Ωστόσο και σ’ αυτές τις περιπτώσεις η τάση είναι να συμπληρώνονται οι ελλείπουσες φωνές από όργανα: κλαρίνο, βιολί και λαούτο. Αξίζει όμως να σημειωθεί πως οτιδήποτε στερείται τα απαραίτητα αντιστικτικά στρώματα εκλαμβάνεται ως ατελές και ελλιπές. Η βάση των τραγουδιών αυτών εναπόκειται στην κύρια μελωδία, που κυριαρχεί και συνοδεύεται από δύο ή και τρεις άλλες βοηθητικές μελωδίες. Αποτελούν τη μοναδική περίπτωση πολυφωνίας στο χώρο της ελληνικής μουσικής παράδοσης, αλλά και μιαν από τις πλέον ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες όχι μόνο στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια αλλά στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της λαϊκής πολυφωνικής μουσικής, χάρη στην πολυπλοκότητα και μακρά ιστορία του φαινομένου.

VI. ΦΩΝΕΣ ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Κάθε ομάδα τραγουδιστών πρέπει να περιλαμβάνει το λιγότερο τέσσερα μέλη. Ένας εξ αυτών είναι ο κορυφαίος, ο οποίος τραγουδάει την κύρια μελωδία του τραγουδιού και λέγεται παρτής ή πάρτης ή σηκωτής. Η ομάδα των τραγουδιστών αυτών, από όσα μέλη και αν αποτελείται, περιλαμβάνει μόνον έναν παρτή. Ο δεύτερος τραγουδιστής καλείται γυριστής ή τσακιστής, διότι «γυρίζει» το τραγούδι ή το «τσακίζει». Οι άλλοι δύο της ομάδας λέγονται ισοκράτες, διότι κρατούν το ίσο. Η σύσταση αυτή της ομάδας μπορεί να μεταβληθεί μόνον ως προς τον γυριστή, τη θέση του οποίου παίρνει άλλος τραγουδιστής που αποκαλείται κλώστης. Έτσι, ανάλογα με το ποιος από τους δύο τελευταίους θα συμμετέχει στην ομάδα, λέγεται ότι «αυτό το τραγούδι θα πάει κλωστό» ή «θα πάει με γύρισμα». Τα μελωδικά ποικίλματα που κάνουν ο κλώστης και ο γυριστής λέγονται «κλωθογυρίσματα». Όταν η ομάδα των τραγουδιστών περιλαμβάνει περισσότερους από τέσσερις τραγουδιστές, τότε αυξάνει ο αριθμός των ισοκρατών, ενώ οι άλλες φωνές παραμένουν σταθερές. Σπάνια συνυπάρχουν στην ομάδα ο γυριστής και ο κλώστης. Η ύπαρξη του ενός αποκλείει τον άλλον. Ο πιο πάνω σχηματισμός τηρείται και στις δύο περιπτώσεις σύστασης των ομάδων, ανδρών ή γυναικών. Στην περίπτωση που η ομάδα περιλαμβάνει και άνδρες και γυναίκες, η σύνθεση γίνεται ως εξής: παρτής συνήθως είναι γυναίκα, γυριστής άνδρας και ισοκράτες ή μόνο γυναίκες ή και άνδρες μαζί. Η τοποθέτηση των τραγουδιστών σε κάθε ομάδα γίνεται σχεδόν πάντα ως προς τη θέση που καταλαμβάνει ο παρτής και εξαρτάται από τη συμβολή και τη βοήθεια που προσφέρουν οι άλλες φωνές σ’ αυτόν. Ο παρτής αισθάνεται καλύτερα όταν έχει δεξιά του τον γυριστή και εν συνεχεία τους ισοκράτες. Σε μια περίπτωση δεξιά του παρτή τοποθετείται ένας ισοκράτης και μετά από αυτόν ο γυριστής. Ο ισοκράτης αυτός χωρίζει τον παρτή από τον γυριστή, έχει ειδικό μουσικό ρόλο και λέγεται ρίχτης. Ο κλώστης συνήθως παίρνει την τρίτη ή τέταρτη θέση δεξιά του παρτή.

Η εκτέλεση των πολυφωνικών τραγουδιών είναι αρκετά δύσκολη, ως εκ τούτου οι συμμετέχοντες στην ομάδα των τραγουδιστών πρέπει κατ’ αρχάς να είναι καλλίφωνοι και, το σημαντικότερο, να έχουν βιώσει αυτά τα τραγούδια Θεωρείται σχεδόν αδύνατο, ακόμα και δεινοί τραγουδιστές από άλλες περιοχές να αποδώσουν αυτά τα συγκεκριμένα πολυφωνικά τραγούδια. 

Αναλυτικά για τον κάθε ένα τραγουδιστή αυτών των ομάδων μπορούμε να αναφέρουμε όσα ακολουθούν.

Παρτής

Πρέπει να είναι καλλίφωνος και να γνωρίζει καλά το τραγούδι. Αυτός πάντα αρχίζει το τραγούδι πρώτος, έτσι μεταδίδει στους άλλους την τονικότητα του τραγουδιού. Εκτελεί μία μουσική φράση, πάντα με τρόπο που θυμίζει μουσική απαγγελία (ρετσιτατίβο), που καλύπτει άλλοτε το πρώτο στίχο ολόκληρο (βλ. μουσ. παρ. 1), άλλοτε το μισό του πρώτου στίχου και άλλοτε τις τέσσερις μόνον συλλαβές του στίχου (βλ. μουσ. παρ. 2 και 3). Κατόπιν «κόβει» το τραγούδι, μεσολαβεί ο ισοκράτης ρίχτης για να τον ξεκουράσει και έπειτα επαναλαμβάνουν όλες οι φωνές μαζί (παρτής, γυριστής ή κλώστης και ισοκράτες) το τραγούδι. Σε καμία περίπτωση και σε κανέναν τύπο τέτοιου πολυφωνικού τραγουδιού δεν παρατηρείται το φαινόμενο να ξεκινούν όλες οι φωνές μαζί. Η έκταση της μελωδίας του παρτή είναι περιορισμένη και δεν υπερβαίνει το διάστημα μιας πέμπτης καθαρής, με εσωτερική διαστηματική διάταξη, από κάτω προς τα πάνω, ανάλογα με τον τρόπο, συνήθως κατά τριημίτονο και δύο τόνους ή κατά τόνο, τριημίτονο και τόνο. Σπάνια χρησιμοποιεί την υποτονική της κλίμακας. Η ρυθμική αγωγή με την οποία αρχίζει ο παρτής το τραγούδι είναι συντομότερη από τη ρυθμική αγωγή της επανάληψης που κάνουν όλες οι άλλες φωνές μαζί. Η κανονική ρυθμική αγωγή του τραγουδιού αρχίζει από τη στιγμή που μπαίνουν όλες οι φωνές μαζί.

Γυριστής

Συνήθως είναι άνδρας. Ο ρόλος του απαιτεί φωνητικό ταλέντο και ευχέρεια στην απόδοση των ποικιλμάτων κατά το γύρισμα του τραγουδιού. Η μελωδία του γυριστή είναι περιορισμένης έκτασης. Συνήθως είναι δύο φθόγγοι (η τονική και η υποτονική της κλίμακας, που, αν ο τραγουδιστής έχει εύστροφη φωνή, πλουτίζεται με περίτεχνα ποικίλματα), σε διάστημα πεντατονικής δευτέρας, δηλαδή τόνου ή τριημιτόνου (βλ. μουσ. παρ. 1). Πολλές όμως φορές η μελωδία του γυριστή κατεβαίνει μέχρι μια τέταρτη καθαρή κάτω από την τονική με εσωτερική διάταξη κατά τόνο και τριημίτονο ή αντίστροφα (βλ. μουσ. παρ. 2). Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της μελωδίας του γυριστή είναι ότι στη μέση και στο τέλος της κάθε στροφής του τραγουδιού δεν καταλήγει στην τονική αλλά στην υποτονική (βλ. μουσ. παρ. 1, μ. 21 και 29) με μια απότομη και έντονη διακοπή της φωνής (λέγεται κόψιμο ή και τσάκισμα). Δημιουργείται έτσι διάστημα δευτέρας με τον τελευταίο φθόγγο του παρτή. Πολλές φορές το τσάκισμα αυτό γίνεται στην τέταρτη κάτω της τονικής (βλ. μουσ. παρ. 2, μ. 6 και 12). Η ιδιότυπη αυτή πτώση της φωνής του γυριστή, που γίνεται σε μερικά τραγούδια, πιθανόν να οφείλεται στην τελευταία οξύτονη ή παροξύτονη συλλαβή του στίχου π.χ. 

Μωρ’ Δεροπολίτισσα, μωρ’ καημένη

Μωρ’ Δεροπολίτισσα, ζηλεμένη 

Κλώστης

Η πλέον χαρακτηριστική φωνή στην ομάδα των τραγουδιστών είναι αυτή του κλώστη. Ο κλώστης πρέπει να ανήκει στην κατηγορία των δεξιοτεχνών, καθότι η ιδιότυπη μελωδική κίνησή του (σα να ενώνει με ένα αόρατο νήμα, να πλέκει, όλες τις φωνές) αν δεν γίνει επιτυχώς, καταστρέφει την πολυφωνία. Τις περισσότερες φορές είναι άνδρας, αν και όπως λένε οι ίδιοι, «πάει καλύτερα στις γυναίκες που έχουν ψηλή φωνή». Η μελωδική κίνησή του βασίζεται σε τρεις κυρίως φθόγγους: τονική, πέμπτη καθαρή άνωθεν της τονικής και έναν φθόγγο που απέχει από την τονική μια δεσπόζουσα έβδομη ή μείζονα έκτη με ένα ανιόν ποίκιλμα του προτελευταίου φθόγγου (βλ. μουσ. παρ. 3). Ο κλώστης και ο γυριστής είναι οι ρυθμιστές του τέλους του τραγουδιού. Ο γυριστής «κόβει» το τραγούδι στην υποτονική της κλίμακας και ο κλώστης στην έβδομη / έκτη άνωθεν της τονικής που είναι βέβαια η υποτονική στην αναστροφή της. Χαρακτηριστικός είναι επίσης ο τρόπος με τον οποίο εκτελεί τα ποικίλματα ο κλώστης, από την άποψη της «τοποθέτησης» της φωνής του. Δεν τραγουδά με την συνήθη φυσική του φωνή, αλλά με την λεγόμενη κεφαλική (φαλσέτο), που, κατά έναν τρόπο, θυμίζει την εκτέλεση των τυρολέζικων τραγουδιών γιόντλερ. Οι φθόγγοι που αποδίδει ο κλώστης δεν έχουν καμία σχέση με το κείμενο του τραγουδιού. Άλλοτε τραγουδά ένα ο, άλλοτε ένα α. (Το κείμενο του τραγουδιού ακούγεται ευκρινώς από τον παρτή και εν μέρει από τους ισοκράτες οι οποίοι τον ακολουθούν). Τόσο στην τεχνική του κλώστη όσο και του παρτή μπορούμε να διακρίνουμε μίμηση του «πολυφωνικού» παιξίματος της γκάιντας, κάτι που κάνουν άλλωστε το βιολί και το κλαρίνο (μονή και διπλή γκάιντα). 

Το ζήτημα που τίθεται περί της αρχής των μελωδικών ποικιλμάτων του κλώστη (και εν μέρει του γυριστή) καθώς και της διαφορετικής ρυθμικής και μελικής μορφής τους, σε σχέση με τα μελωδικά ποικίλματα των μελωδιών άλλων ελληνικών περιοχών και της ανεξαρτησίας τους από το βασικό κείμενο του τραγουδιού, μπορεί να ερμηνευτεί ως εξής. Όπως ήδη είπαμε, ο κλώστης τραγουδάει ένα μέρος που επί της αρχής δεν διαφέρει από τις σπασμένες συγχορδίες, αγγίζοντας έτσι αρμονικά ιδιώματα πάρα πολύ μεταγενέστερα και ακόμα σημερινά. Εναλλάσσει τους φθόγγους μιας «συγχορδίας» (εδώ δίφωνης), που θα ηχούσαν με τραχύτητα αν κρατιόντουσαν σε τενούτες, δεδομένης μάλιστα της ηχηρότητας των φωνών. Αν λοιπόν εν καιρώ κατορθωθεί να διαπιστωθεί πρότερη ενότητα γλωσσικών ή γλωσσομνημονικών υποστρωμάτων μιας συνέχειας μεταξύ Προελλήνων / «Πελασγών», Ιλλυριών, δυτικών Βαλκανίων και των Κελτών της πάλαι ποτέ Βαυαρίας, με σημερινές προεκτάσεις μέχρι τους δυτικούς / Γοϊδελικούς Κέλτες (Ιρλανδούς, Σκότους και Μανξ), αρκετό μέρος της σήμερα κυρίαρχης τεχνικής των σπασμένων συγχορδιών της δυτικής Ευρώπης θα μπορέσει να συνδεθεί με τις καταβολές του δικού μας μουσικού πολιτισμού. Υπάρχουν ασφαλώς και άλλα γλωσσολογικά υποκρυπτόμενα ύψιστης σημασίας, όπως θα δούμε σύντομα παρακάτω.

Ισοκράτες

Παρ’ όλο που το μουσικό έργο τους είναι βοηθητικό, είναι απολύτως απαραίτητο σε κάθε ομάδα τραγουδιστών. Κρατούν πάντοτε την τονική της κλίμακας, ακολουθώντας το ρυθμό του παρτή (βλ. μουσ. παρ. 1 και 3). Συνήθως είναι πέντε άτομα, ως επί το πλείστον άνδρες. Όταν ισοκράτες είναι γυναίκες, παρατηρούμε το φαινόμενο να μην αρκούνται μόνο στην τονική αλλά να τραγουδούν και παραπλήσιους φθόγγους (βλ. μουσ. παρ. 2). Στα σημεία που ο παρτής κόβει τη μελωδία, οι ισοκράτες συνεχίζουν το ίσο ώστε να μην υπάρχει κενό στο τραγούδι. Το κείμενο του τραγουδιού δεν το προφέρουν ευκρινώς, ακολουθούν τις συλλαβές που προφέρει ο κορυφαίος, «υποτονθορίζοντάς» τες κατά κάποιον τρόπο (το ίδιο ακριβώς παρατηρείται και στην εκτέλεση των βυζαντινών ύμνων). 

Ρίχτης

Ένας από τους ισοκράτες εκτελεί σε συγκεκριμένο σημείο του τραγουδιού (στο τέλος της πρώτης φράσης-απαγγελίας του παρτή) ένα φθόγγο που απέχει μία τέταρτη καθαρή κάτωθεν της τονικής, μερικές φορές με ποίκιλμα (βλ. μουσ. παρ. 1, μ. 8 και 21). Η απότομη εκτέλεση του φθόγγου αυτού «ρίχνει το τραγούδι», γι’ αυτό και ο συγκεκριμένος τραγουδιστής ονομάζεται ρίχτης. Άλλες πάλι φορές ο ρίχτης εκτελεί μιαν υποτυπώδη φράση που καταλήγει στην υποτονική. Η παρεμβολή του ρίχτη βοηθάει τον παρτή να αναπνεύσει και να μπει στο κύριο μέρος του τραγουδιού. Το «ρίξιμο» αυτό εκτελεί μερικές φορές και ο κλώστης με μία πέμπτη καθαρή άνωθεν της τονικής καθώς και ο παρτής με ένα τριημίτονο άνωθεν της τονικής. Σε ενδιάμεσες πτώσεις του παρτή στην τονική, ο ρίχτης μπορεί να εισαγάγει ένα αντίστοιχο διαποικιλμό του ίσου, επιστρέφοντας σ’ αυτό με την εκτέλεση ενός αργού μεγαλοπρεπούς γκλισάντο (βλ. μουσ. παρ. 1, μ. 12).

Τα πολυφωνικά τραγούδια παλαιότερα εκτελούνταν a cappella. Τα τελευταία 30 χρόνια έχει γενικευτεί η συνοδεία τους και από όργανα (βιολί, κλαρίνο, λαούτο, ντέφι). 

Η τεχνική της εκτέλεσης των πολυφωνικών τραγουδιών αυτών των περιοχών βασίζεται στους φυσικούς αρμονικούς κανόνες της λαϊκής τέχνης. Παρόμοια τεχνική στην εκτέλεση συναντούμε και σε γειτονικές περιοχές στη νότια Αλβανία (πολυφωνία των Λιάπηδων και των Τόσκηδων), ενώ στη μέση και βόρεια Αλβανία (Γκέκηδες, Μαλισόροι, Μιρδίτες) κυριαρχεί ο μονοφωνικός τρόπος εκτέλεσης των τραγουδιών. Μια απλούστερη πολυφωνική εκτέλεση απαντάται και στο χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας, χωρίς όμως τον κλώστη ή τον γυριστή. Σκόρπια στοιχεία της βρίσκουμε και στις εκτελέσεις των τραγουδιών της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας όπου εγκαταστάθηκαν Αλβανοί απ’ ευθείας από την Αλβανία και Αρβανίτες από την Πελοπόννησο τον 15ο αιώνα.

Το πιο εξέχον χαρακτηριστικό στοιχείο των πολυφωνικών τραγουδιών από πλευράς τροπικότητας είναι ότι όλες οι μελωδίες τους βασίζονται στις προαναφερόμενες πεντατονικές ανημίτονες κλίμακες. Τέτοιες κλίμακες συναντάμε επίσης στη Σκοτία και ευρύτερα στους Κέλτες, στους Βερβέρους της βόρειας Αφρικής, στην Ινδία, σε όλη την ανατολική Ασία (Σιβηρία, Κίνα, Μογγολία, Κορέα, Ιαπωνία, Ινδοκίνα, Ινδονησία) και στην προκολομβιανή Αμερική. Στην Ήπειρο οι πιο διαδεδομένες μορφές τείνουν να έχουν και τα δύο καθαρά διαστήματα, της τέταρτης και της πέμπτης. Έτσι βρίσκουμε κυρίως το «έλασσον» πεντάτονο re / fa / sol / la+ / do΄ (/ re΄) (αρ. 4, πίνακας εδαφίου ΙΙ) στις περιοχές της Δερόπολης γύρω από το Αργυρόκαστρο, στις επαρχίες Παραμυθιάς και Πωγωνίου, ενώ στις περιοχές Κορυτσάς, Κόνιτσας και Πεντάλοφου Κοζάνης κυριαρχεί το «μείζον» ανημίτονο πεντάτονο (αρ. 2, του ίδιου πίνακα): do / re / fa / sol / la+ (/ do΄), με το ιωνιάζον (αρ. 3): sol / la+ / do΄ / re΄ / fa΄ (/ sol΄) να λειτουργεί ως παραλλαγή του αρ. 4 και ως συνδετικός κρίκος με το αρ. 2.

VII. ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΑΜΟΙΒΑΙΟΤΗΤΕΣ

Ας εντοπίσουμε τώρα, σύντομα, λόγους για τους οποίους το ηπειρώτικο ιδίωμα διατηρήθηκε έως τώρα, έτσι ώστε να αποτελεί σήμερα πηγή κάποιων πολύτιμων και αναντικατάστατων πληροφοριών. Ασφαλώς το ποιητικό περιεχόμενο των τραγουδιών είναι άριστα προσαρμοσμένο στον κατά παράδοσιν βίο, που έμεινε εν πολλοίς αναλλοίωτος για χιλιετίες. Έτσι συνάδει προς τον φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό χώρο της περιοχής και χρησιμοποιεί και διατηρεί τον μουσικό του φορέα: τραγούδια του ακριτικού κύκλου, παραλογές, ιστορικές διηγήσεις αλλά και τραγούδια γάμου, της ξενιτιάς, αποκριάτικα κ.ά.

Το σημαντικό είναι όμως άλλο. Η άκρα παλαιότητα των στοιχείων, που καθιστούν την ηπειρώτικη μουσική ζωντανό απολίθωμα, επαληθεύεται και από τον ιδιοτύπως εξαιρετικό γλωσσολογικό φόρτο τους. Η αρχαία Ελληνική γλώσσα –και, κατά τα φαινόμενα, οι γεωγραφικά συμπίπτοντες πρόδρομοί της εδώ όσο και σε πολύ ευρύτερο πεδίο– μιλιόντουσαν με μουσικούς τρόπους με ενεργό σημειωτική ουσία, όπως σήμερα τα Κινέζικα: οι τρεις τόνοι (οξεία, βαρεία, οξυβαρεία ή περισπωμένη) ήταν σημεία τονικού ύψους και οι συλλαβικές ποσότητες σημείωναν ρυθμό, ενώ οι τυποποιημένες διαδοχές των δεύτερων στην κλασική ποίηση οδήγησαν σε επαναληπτικά σχήματα, τους πόδες, που προήχθησαν στο ύπατο τεχνικό χαρακτηριστικό της αρχαίας στιχουργίας. Οι μόνες σημερινές ευρωπαϊκές γλώσσες που διατηρούν εμφανή ίχνη προσωδίας είναι οι Βαλτικές (Λιθουανική και Λεττική) και η Νορβηγική. Με τον τρόπο αυτό η μελωδική αγωγή και διαπλοκή της ηπειρώτικης και γενικότερα βαλκανικής πολυφωνίας διασώζει πολλά αυτούσια στοιχεία εκφοράς και απαγγελίας των πανάρχαιων γλωσσών της περιοχής, με κορωνίδα, για εμάς τουλάχιστον, την κλασική Ελληνική.

Η συνεπικουρία του χορού, από την άλλη μεριά, διασώζει στις απλούστερες περιπτώσεις μια διπλή αντιστοιχία μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης στιχουργίας: συλλαβών προς συλλαβές και χορευτικών βημάτων προς πόδες. Με όλα αυτά θέλουμε να πούμε ευθέως πως ο μηχανισμός της πολυφωνίας αυτής, αναλυτικά και συνθετικά, άπτεται μακρόβιων δεδομένων γλώσσας και δημόσιου βίου. Για παράδειγμα ας αναφέρουμε την εκτενή παρουσία του ήχου της περισπωμένης στο προαιώνιο γκλισάντο, καθώς και την ευκρινή «αναντιστοιχία» του δυναμικού τόνου, απήχημα παλαιότερου προφορικού στρώματος από γλώσσα προσωδιακή και όχι ρυθμοτονική. Όσο για τα ρυθμικά σχήματα των τραγουδιών, που έχουν περάσει στο μακραίωνο κιναισθητικό κεκτημένο των κατοίκων της περιοχής, βρίσκουμε διακεκριμένη παρουσία δακτυλικών τετραμέτρων και εξαμέτρων, ιαμβικών τετραμέτρων και της εξέλιξής τους, των χοριαμβικών διμέτρων / τετραμέτρων, πολλές παραλλαγές παιώνων απλών («πεντάσημων») και επιβατών («πεντάμετρων»), αλλά και σπάνιες επιβιώσεις μέτρων πιο σύνθετων και λεπτουργημένων, αρχίζοντας από δοχμίους («οκτώσημα») και φθάνοντας μέχρι και ανακρεόντεια («δωδεκάσημα» 4+3+5).

Πλάκα, 21 Ιουλίου 2004

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Akademia e Shkencave e prs të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, Këngë polifonike Labe. Tiranë 1989.

Kruta Beniamin, Polifonia e omofonia albanese e della diaspora (Albanesi d’Italia e di Grecia). Τομίδιο συνοδός του cd από την Edizioni “il Coscile”, Castrovillari, Italia 1996.

Λέκκας Δημήτρης, Η μαθηματική θεωρία της μουσικής: πυθαγόρειο και φυσικό σύστημα. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1995.

Λέκκας Δημήτρης, «Απόλλων και Διόνυσος» στο: Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, Τόμος Β, Ελληνική μουσική πράξη: αρχαίοι και μέσοι χρόνοι. Διδακτικό εγχειρίδιο, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σ. 29-32.

Λέκκας Δημήτρης, «Η τροπική φυσιογνωμία της ελληνικής λαϊκής παραδοσιακής μουσικής», κείμενο 12, και «Συμπληρωματικά στοιχεία μαθηματικής θεωρίας και Θεωρητικών της μουσικής διαστηματικής και των αρχαίων κλιμάκων», κείμενο 14, στο: Συνοδευτικά κείμενα για την θεματική ενότητα «Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού» ΕΛΠ 40. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003.

Μωραΐτης Θανάσης, Ανθολογία αρβανίτικων τραγουδιών της Ελλάδας, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 2002.

Περιστέρης Σπυρίδων Δ., Δημοτικά τραγούδια Δροπόλεως Βορείου Ηπείρου, ανάτυπο εκ της επετηρίδος του Λαογραφικού Αρχείου, τόμ. 9 και 10 (1955-57). Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1958.

Shituni Spiro, Polifonia Labe. Akademia e Shkencave e prs të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë 1989.

Καλώς τα παιδιά

Μόνο να σκεφθείτε από τώρα τι θα γράφετε: "Νταλάρας-Παντελίδης, η μεγάλη συνάντηση", "στηρίζει έμπρακτα τους νέους καλλιτέχνες", "κέρασε μια μεστή ερμηνεία", "καταθέτει την αλήθεια του", "μαζί κάνουν τη διαφορά", "ήρεμη δύναμη", "φρεσκάδα και μαστοριά", και τα λοιπά! Άντε και στην πίστα παρέα, έχω κάτι καναπέδες για ανακύκλωση, να φεύγουνε, με τα ελατήρια μαζί.

https://www.youtube.com/watch?v=YxknZVEveOE

ηρ.οικ.

Μιχάλης Γρηγορίου: "Βίος Παράλληλος" (27)

ΒΙΟΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΣ

Ανέκδοτες ημερολογιακές σημειώσεις του συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου

Ενότητα: "Εσυ, ο χρονος, ο θανατος κι εγώ" 

Επεισόδιο 27ο

Δευτερα 23/5/2011

Το μεσημερι εβλεπα στην τηλεοραση ενα documentaire με καρχαριες. Κοιταζοντας λοιπον το design αυτων των ζωων, που αλλα ειχαν διπλα ραχιαια πτερυγια, διατεταγμενα εναλλαξ κι’ αλλα ειχαν τα ματια τους στην ακρη σφυροειδων προεξοχων, δηλαδη που εμοιαζαν απολυτως με καλοσχεδιασμενα μηχανηματα, ξαναεκανα την σκεψη πως καπου η εξελικτικη θεωρια μπαζει πολλα νερα. Γιατι εδω βρισκομαστε αντιμετωποι με ενα καθαρα μηχανολογικο σχεδιασμο που μοιαζει απιθανο να προεκυψε μονο μεσω μιας διαδικασιας trial and error. Πολυ πιο ευλογη μου φαινεται η αποψη που εχει διατυπωσει ο Lyall Watson, συμφωνα με την οποια υπαρχει μεν μια εξελικτικη ταση, που ομως, αν αφηνονταν να λειτουργησει απο μονη της θα εχανε παρα πολυ χρονο, καθως θα αντιμετωπιζε διαρκως διαφορα αδιεξοδα στον σχεδιασμο. Απο στατιστικης πλευρας δηλαδη ο χρονος που εχει προσφερθει παραειναι περιορισμενος για να δικαιολογησει τοσο συνθετα και ολοκληρωμενα μηχανολογικα μοντελα. Ο Watson λοιπον υποθετει πως, παραλληλα με την εξελικτικη ταση, θα πρεπει να υπαρχει και καποια “κρυφη” σχεδιαστικη “ενθαρρυνση” που αποτρεπει απο τα λαθη, κατι σαν μια “φωνη” που λεει τις κρισιμες στιγμες “οχι, μην δοκιμασεις προς αυτη την κατευθυνση, καλλιτερα στριψε απο εδω !”. Θα μου πεις, μα καλα, τωρα θα μπει και κανενας “θεος” στην εξισωση ; Δεν ξερω, ισως δεν χρειαζεται καποια τετοια ανορθολογικη παραδοχη. Ισως αυτη καθαυτη η ταση για αυξηση της δομικης πολυπλοκοτητας να συνοδευεται απο καποια “φιλτρα” που κατευθυνουν την πολυπλοκοτητα προς πιο σταθερες και επιτυχημενες μορφες. 

Παντως, σκεφτομαι πως η εξελικτικη θεωρια πρεπει να μοιαζει -απο χρηστικης πλευρας και κλιμακας εφαρμογης της- με τον νομο της βαρυτητας και της κινησης των ουρανιων σωματων του Νewton. Προσφερει ενα χρησιμο ερμηνευτικο εργαλειο, το οποιο ομως εχει πεπερασμενη εφαρμογη. Οπως δηλαδη ισχυουν οι νομοι του Newton για καποια κλιμακα φαινομενων και παυουν μετα να επαρκουν ή να ισχυουν, οταν αρχιζουμε να ερευνουμε τις “μαυρες τρυπες”, τους οριζοντες Schwarchild, κλπ, ετσι κι’ οι νομοι της εξελιξης ενδεχεται να ισχυουν επισης για καποια ερμηνευτικη κλιμακα των φαινομενων, αλλα μετα να απαιτουνται νεωτερες μεθοδοι για να απαντησουν σε πιο πρωτογενη ερωτηματα, αλλα και σε πιο συνθετα φαινομενα. 

Οσο για τα περι “θεου”, δεν ειναι καθολου αναγκαιο να φανταζεται κανεις τιποτα θρησκευτικα μοντελα. Μπορει τα πραγματα να ειναι πολυ πιο απλα και πολυ πιο γελοια. Θα μπορουσε πραγματι να υπαρχει καποιος “σχεδιασμος” απο “ανωτερες” δυναμεις, μονο που αυτες οι “δυναμεις” θα μπορουσαν να ειναι οντα ενος διαφορετικου βαθμου απλοϊκοτητας και ανοησιας, την οποια εμεις απλως δεν θα μπορουμε να την κατανοησουμε. Οπως ο σκυλος μου αδυνατει να κατανοησει τι ακριβως κανω εγω, οταν ακουω μουσικη ή οταν γραφω σ’ αυτο το computer. Oπου βεβαια, εγω μπορω να ακουω ηλιθια τραγουδια –“σκυλαδικα” ! - και να γραφω μαλακιες !!! Αντε ομως να το καταλαβει αυτο ο σκυλος μου. Φυσικα, ξερω πως δεν πρωτοτυπω επιστρατευοντας μια τετοια fractal ερμηνεια των μηχανισμων του συμπαντος.

Μιχάλης Γρηγορίου

Ηλιάνα Μπούτση - "Απομένεις μοναχή"

Μου το έστειλε ο Δημήτρης προχθές και έπαθα την πλάκα μου - φαντάζομαι κι αυτός. Αλλά επειδή βαράει τριπλοβάρδιες στους θαλάμους και δεν έχει προλάβει να μου πει τίποτα, όποιος ξέρει κάτι ας πει μια λέξη κι εδώ. Τι έχουμε εδώ; Τι τραγουδάρα είναι αυτή; Τι φωνή όμορφη και εύθραυστη ειν' τούτη; Το φλάουτο με το μπουζούκι με τρελαίνει. Και το γύρισμα "κι οι αγάπες μοιάζουν τρένα που 'χουν φύγει" επίσης. Αυτά είναι χτυπήματα κάτω απ' τη μέση, όχι αστεία!

Στίχοι, μουσική: Κώστας Αγάς, Ερμηνεία: Ηλιάνα Μπούτση, δεν ξέρω τίποτε άλλο, παρά μόνο καταθέτω την πρωτογενή μου έκπληξη και τον θαυμασμό μου.

ηρ.οικ.

Αφιέρωμα του Μετρονόμου στον Γιάννη Σπανό

Τεύχος 54

Αφιέρωμα στον Γιάννη Σπανό

«Κάτω απ’ τη μαρκίζα», «Οδός Αριστοτέλους», «Σπασμένο Καράβι», «Κι αν περπατώ», «Θα με θυμηθείς», «Πέφτει μια βροχή», «Πες πως μ’ αντάμωσες», «Μια φορά μονάχα φτάνει», «Ο τρελός», «Μια αγάπη για το καλοκαίρι» «Άκου πώς κλαίει ο μπαγλαμάς», «Αν μ’ αγαπάς», «Σαν με κοιτάς», «Προσωπικά», «Με πνίγει τούτη η σιωπή», «Ήρθες εψές», «Έξοδος Κινδύνου», «Άνθρωποι μονάχοι», «Στην αλάνα» (Σ’ έστησαν σε μια γωνιά), «Που να ‘βρω ένα ζεϊμπέκικο», «Άσπρα καράβια», «Κίτρινη πόλη», «Μια φορά θυμάμαι», «Αγάπη δίκοπη», «Φίλε», «Ναύτης βγήκε στη στεριά», είναι μερικά από τα τραγούδια που μας έχει χαρίσει ο Γιάννης Σπανός. 

Ένας σπουδαίος μελωδός, που έχοντας ήδη διαδραματίσει μια ξεχωριστή διαδρομή στο γαλλικό τραγούδι γράφοντας για την Ζυλιέτ Γκρεκό αλλά και την Μπριζίτ Μπαρντό, ήρθε στη Ελλάδα τη δεκαετία του ’60 για να γίνει ο πρωτεργάτης του Νέου Κύματος και να παίξει σπουδαίο ρόλο και στο ελληνικό τραγούδι.

Μελοποίησε Έλληνες ποιητές (Ν. Λαπαθιώτη, Κ. Παλαμά, Μυρτιώτισσα, Κ. Καρυωτάκη Ν. Καββαδία, Κ. Καβάφη κ.ά.) και στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, του Μάνου Ελευθερίου, του Πυθαγόρα, του Κώστα Κωτούλα, του Γιώργου Παπαστεφάνου και τόσων άλλων.

Περιεχόμενα

Γιάννης Σπανός: «Το όνειρο είναι στην Ελλάδα», συνέντευξη στους Μάκη Γκαρτζόπουλο και Ηρακλή Οικονόμου

Αλέξης Βάκης: Ο Γιάννης Σπανός στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα

Μάρκος Δαμασιώτης: H Juliette Gréco ερμηνεύει Γιάννη Σπανό

Κώστας Κωτούλας: Ο Γιάννης κι εγώ, συνέντευξη στον Παναγιώτη Φύτρα

Σπύρος Αραβανής: Οι ποιητές του... Γιάννη Σπανού

Σταύρος Καρτσωνάκης: Ο δικός μου Γιάννης Σπανός. Ένα ταξίδι στον μουσικό του κόσμο

Σταμάτης Κραουνάκης: Μια άγνωστη ιστορία μου με τον Γιάννη Σπανό

Παντελής Θαλασσινός: Για τον Γιάννη Σπανό

Η δισκογραφία Γιάννη Σπανού στις 33΄στροφές, επιμ.: Ηλίας Σπυρόπουλος

***

Φωτεινή Βελεσιώτου, της Μάνιας Σχοινά

Μουσικά λαϊκά κέντρα στο Μενίδι (Α΄ μέρος), του Θανάση Κατάρα

Μαίρη Μαράντη, του Γιώργου Αλτή

Χρόνης Αμανατίδης, του Ηλία Βολιότη - Καπετανάκη

«Οικογενειακή υπόθεση», η νέα ταινία της Αγγελικής Αριστομενοπούλου, της Ελπίδας Μαρκιανίδου

Σχέσεις ποίησης και μουσικής στη μεταπολεμική Ελλάδα – Ο μελοποιημένος Σεφέρης, του Θωμά Κοροβίνη

Η Λένι Ρίφενσταλ και το Ναζιστικό Συνέδριο του 1934, του Δημήτρη Βάκη

"Τα Ραδίκια Ανάποδα" σε βιβλίο

Τα ραδίκια ανάποδα. Δε θα πάνε αδιάβαστα!

Θρήνος, κλαυθμός και οδυρμός και στεναγμός και λύπη εις τα βιβλιοπωλεία ολοκλήρου της επικρατείας!

Vanitas vanitatum et omnia vanitas ή αλλιώς Ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης, ή ο Χάρος βγήκε παγανιά, ή τούτη η γη που την πατούμε όλοι μέσα θε να μπούμε!

Μετά αφάτου θλίψεως και οδύνης, ενημερώνουμε όλους εσάς, τους φίλους, τεθλιμμένους και βαρυπενθούντες αναγνώστες, πως μετά από 4 χρόνια επιτυχίας (ή επι-κηδείας) σε σκηνές, παλκοσένικα, πυλωτές, μπαλκόνια, πέργκολες και γυψοσανίδες, το θεατρικό έργο του Γιώργου Γαλίτη Τα Ραδίκια Ανάποδα κυκλοφορεί και σε βιβλίο από τις εκδόσεις Vakxikon.gr, σε έντυπη, ηλεκτρονική, αδιάβροχη, υποβρύχια, αέρος-αέρος, και εδάφους- εδάφους έκδοση. 

Ω, ναι! Η πιο μαύρη, άραχλη, σπαραξικάρδια, ξεκαρδιστική και selfie παράσταση για τσέμπαλο, φαγκότο, φέρετρο και οστεοφυλάκιο, που θάφτηκε από κοινό και κριτικούς, αν και πήγε άκλαυτη δε θα πάει αδιάβαστη!

Τα Ραδίκια Ανάποδα κυκλοφορούν πιο ανάποδα από ποτέ με πράσινη (κυπαρισσί) ανάπτυξη, μοβ κορδέλες, στεφάνια, κόλλυβα-σουβλάκι-τοστ, φυτιλάκια, καφέδες παρηγοριάς (εσπρέσο, καπουτσίνο, φρέντο, ντεκαφεϊνέ) και φέρετρα από μαόνι, τύπου βαθύ ταμπλαδωτό με διπλό χρωματισμό κερασιά και μαύρη λάκα ή με διπλά ανοιγόμενα καπάκια, σατέν επένδυση, μαξιλαράκι, και εξωτερικά χειροποίητα χερούλια.

Λίγα λόγια για το βιβλίο: αυτά.

Λιγότερα λόγια για το βιβλίο: Τα Ραδίκια Ανάποδα είναι μία κωμωδία επί 13, ένα one dead man show, ένας black total κωμικός μονόλογος με δεκατρείς ρόλους. Δεκατρείς κωμικούς επικήδειους που και νεκρούς ανασταίνουν!

Δυστυχώς όμως, τους φίλους αναγνώστες, τους περιμένει και μία ακόμα πιο δυσάρεστη έκπληξη: Τα Ραδίκια Ανάποδα κυκλοφορούν διπλά! Δεκατρία συν δεκατρία!

Ω, ναι! Σε τούτο δω το μαύρο κι άραχλο βιβλίο υπάρχουν μαζί (κι ανάποδα) τα Ανάποδα Ραδίκια Ανάποδα. Πρόκειται για ένα ανάποδο βιβλίο μπόνους (ή πόνους) με συν δεκατρείς επικήδειους που δεν είδαν το σκοτάδι της δημοσιότητας.

Και τα ερωτήματα παραμένουν: Τι κοινό έχει ένας ράπερ και ένας στρατηγός; Ένας Κρητικός και ένας μάγειρας; Ένας πολιτικός και μια χήρα εφοπλιστή; Ένας ηγούμενος και ένας κλέφτης; Και η απάντηση επίσης: Μα φυσικά, όλοι τους έχουν δει και διαβάσει Τα Ραδίκια Ανάποδα.

Που; Σε όλα τα βιβλιοπωλεία!

Πότε; Από τις αρχές Φεβρουαρίου του 2015 μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου του 2145. 

Διαβάστε και σεις Τα Ραδίκια Ανάποδα και ελπίζουμε να πεθάνετε απ' τα γέλια!

Ζωή σε λόγου σας και στα δικά μας οι απέθαντοι!

Μια ζωή την είχαμε, να ζείτε να σας θυμόμαστε.

***

Ο Γιώργος Γαλίτης είναι κωμικός ηθοποιός και συγγραφέας. Γεννήθηκε στις 2 Μαΐου 1970 στη Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε στη Νάουσα. Από το 1983 συμμετείχε σε παραστάσεις ερασιτεχνικών θιάσων της πόλης, ενώ παράλληλα δημοσίευσε πολιτικές γελοιογραφίες σε τοπικές εφημερίδες και περιοδικά. Σπούδασε στη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Η συνέχεια του εργοβιογραφικού εδώ.

Η σελίδα του βιβλίου: http://www.vakxikon.gr/content/view/2177/4678/.

To βιβλίο διατίθεται στο Θέατρο Eliart, Κωνσταντινουπόλεως 127 Αθήνα. Οι ημέρες και ώρες της παράστασης είναι κάθε Παρασκευή στις 21.13, Σάββατο στις 20.13 και Κυριακή στις 18.13.

Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο του Βακχικόν, Ασκληπιού 17 Αθήνα

Διανομή: Αχιλλέας Σίμος, Μαυροκορδάτου 9 Αθήνα

Και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία.

Επανακυκλοφορεί το Silent Voyage του Βαγγέλη Κατσούλη

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

Βαγγέλη Κατσούλη

Silent Voyage

Paolo Fresu τρομπέτα

Bendik Hofseth σαξόφωνο

Arild Andersen μπασο

Paul Wertico ντραμς

Τάκης Φαραζής πιάνο

Τάνυα Νικολούδη φωνητικά

Βαγγέλης Κατσούλης keyboards

Μαζί με τους: Βασίλη Τσαμπρόπουλο, Vojislav Ivanovich, Πέτρο Κούρτη, Σπύρο Παναγιωτόπουλο, Αποστόλη Άνθιμο και Γιάννη Εκμεκτσόγλου

Πώς θα μπορούσε η μουσική να εκφράσει το άρρητο; Πώς θα μπορούσαν οι ήχοι να εκφράσουν ένα σιωπηλό ταξίδι; Η μουσική του Βαγγέλη Κατσούλη δίνει την απάντηση στο ερώτημα αυτό. Διηγείται αυτό το σιωπηλό, μοναχικό αλλά και περιπετειώδες ταξίδι της εσωτερικής αναζήτησης που ο καθένας μας διανύει στη ζωή. Αφετηρία είναι τα προσωπικά βιώματα και αυτή η εκ των έσω θέαση είναι αισθητή και κυρίαρχη σε όλη τη διάρκεια της μουσικής.

Το Silent Voyage, έργο πλέον της ωριμότητας του Βαγγέλη Κατσούλη, γράφτηκε όταν πια ο συνθέτης είχε κατακτήσει από καιρό έναν προσωπικό κώδικα γραφής και δίκαια θεωρείται σαν μία από τις καλύτερες δημιουργίες του.

Η Utopia κατάφερε να αγοράσει τα δικαιώματα από την δισκογραφική εταιρεία Libra που είχε ηχογραφήσει πριν 13 χρόνια το Silent Voyage με ένα επιτελείο μουσικών διεθνούς φήμης, ένα “all star” γκρουπ, όπως το χαρακτήρισαν οι διεθνείς κριτικές και να επανακυκλοφορήσει αυτό το άλμπουμ που έχει επιλεγεί από τους κριτικούς σαν ένα από τα καλύτερα της χρονιάς που κυκλοφόρησε και σαν ένα από τα καλύτερα ολόκληρης της δεκαετίας.

Η ηχογράφησή του θεωρήθηκε επίσης υποδειγματική και επιλέχθηκε σαν CD αναφοράς από τα σχετικά περιοδικά, αλλά κι από κατασκευαστές μηχανημάτων ήχου, όπως π.χ. η αμερικανική Krell. 

Κριτικές

«Σπάνια έχει βγει από τα χέρια Έλληνα συνθέτη μουσική που να αντανακλά τόσο μεστά μια τόσο βαθιά κατακτημένη ψυχική γαλήνη. Έχει τα σημάδια έργου μεγάλης ωριμότητας, αλλά θα το αποκαλέσω «απλώς» έργο μεγάλου συναισθήματος.»

Αργύρης Ζήλος (Δίφωνο)

«Η σιωπηλή, εσωτερική, γεμάτη περιπέτεια όμως Οδύσσεια. Μια μουσική πανέμορφη, γεμάτη ευαισθησία, που κυλάει σαν μέσα σε όνειρο.»

Γιώργος Χαρωνίτης (Jazz&Τζαζ, Απρίλιος 2005)

«Ένα σιωπηλό ακουστικό ταξίδι πέρα από τον σύγχρονο πολιτισμό του beat, το Silent Voyageεγγράφεται όχι μόνο σα μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ελληνικές δισκογραφικές παραγωγές, αλλά και σαν ένα ακόμα κομμάτι του τεράστιου πλέον και πολύχρωμου παζλ της μουσικής που μάθαμε να αποκαλούμε ευρωπαϊκή τζαζ.»

Ζακ Σαμουήλ (Ήχος, Μάρτιος 2002)

«Είναι μια ακόμα παρέμβαση ενός συνθέτη που, χρόνια τώρα, κτίζει μια ισχυρή, υπολογίσιμη παρουσία σε έναν μουσικό χώρο απαιτήσεων.»

Γιώργος Νοταράς (ECHO & ARTIS, Νοέμβριος 2002).

«Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις που έχει καταθέσει η εγχώρια παραγωγή τα τελευταία χρόνια στο χώρο της αυτοσχεδιαστικής μουσικής.»

Γιώργος Χριστοδουλόπουλος (Έψιλον, Απρίλιος 2002)

Ένα ενδιαφέρον άρθρο για την παραγωγική ανασυγκρότηση

ΧΡΕΟΣ, ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΣΥΝΑΨΗ ΣΥΜΜΑΧΙΩΝ

ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

του Κωνσταντίνου Φιλιππακόπουλου

Η παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας πρέπει να συνδεθεί άμεσα με το θέμα του χρέους. Υπάρχει η γενικευμένη παραδοχή σε όλες τις κοινωνικές τάξεις της χώρας ότι η αποβιομηχάνιση που έχει συντελεστεί τα τελευταία τριάντα χρόνια σε συνδυασμό με την άναρχη ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών και ιδιαίτερα του τουρισμού, με την λαθεμένη στόχευση στις καλλιέργειες της πρωτογενούς παραγωγής, με τη χωρίς προγραμματισμό ανάπτυξη του τομέα της ζωικής παραγωγής, με την κακοσχεδιασμένη πολιτική ανάπτυξης του τομέα της ενέργειας έχει οδηγήσει τη χώρα στα σημερινά επίπεδα της ανεργίας και της συνεχούς μείωσης του ΑΕΠ. Όλος ο πολιτικός κόσμος της πατρίδας μας μιλάει καθημερινά στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις για την ανάγκη της παραγωγικής της ανασυγκρότησης. Και φυσικά όλοι οι φορείς όπως εμπορικά βιοτεχνικά και βιομηχανικά επιμελητήρια εκδίδουν μελέτες και αποφάσεις που ο κύριος άξονάς τους είναι η ανάγκη άμεσων επενδύσεων στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα της οικονομίας αν θέλουμε να δούμε άσπρη μέρα.

Την ίδια στιγμή όλη η ενέργεια των κομμάτων, που με τους εκπροσώπους τους στη βουλή αποφασίζουν για τις τύχες μας, ασχολούνται συνεχώς με το χρέος και την αναδιαπραγμάτευση που πρέπει να γίνει προκειμένου να μειωθεί ουσιαστικά για να γίνει δήθεν βιώσιμο. Προϋπόθεση όλης της σχετικής επιχειρηματολογίας όλων των κομμάτων πλην του ΚΚΕ και της ΑΝΤΑΡΣΥΑ είναι η παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ευρώ. Ας υποθέσουμε λοιπόν προς στιγμήν ότι η είσοδος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η υπογραφή της συνθήκης του Μάαστριχτ αλλά και όλων των συνθηκών όσων ακολούθησαν δεν είναι η αιτία της αποβιομηχάνισης της χώρας και των συναφών προβλημάτων σε όλους τους τομείς της παραγωγικής δραστηριότητας της χώρας που αναφέρθηκαν παραπάνω. Άρα μπορούμε να είμαστε μέλος αυτής της Ένωσης κρατών και ταυτόχρονα να έχουμε εκείνες τις παραγωγικές δραστηριότητες που θα φέρουν την ανεργία κάτω από το 10%, θα αποπληρώσουν το χρέος στο σύνολό του ή μέρος του, θα βελτιώσουν τους μισθούς και τις κοινωνικές παροχές στους εργαζόμενους και θα φέρουν σε καλύτερη σχέση ισορροπίας το δημόσιο με τον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας.

Ποιο είναι λοιπόν το σχέδιο που θα φέρει επενδύσεις στη χώρα προφανώς των μεγάλων διεθνών κέντρων ελέγχου της παραγωγής και της χρηματοπιστωτικής σφαίρας; Έχω την εντύπωση ότι απουσιάζει από την ημερήσια διάταξη και τους σχεδιασμούς των πολιτικών δυνάμεων που αποδέχονται τα δεδομένα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως δεδομένα και κεκτημένα. Οι δραματικές επιπτώσεις των μέτρων λιτότητας, που έχουν εξαφανίσει τα τελευταία πέντε χρόνια το 35% του ΑΕΠ επιδεινώνοντας έτσι το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας, έχουν αποσυνδέσει στην ουσία το χρέος από την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας. Έτσι προτείνονται τακτικές και στρατηγικές που επιχειρούν να θεραπεύσουν το αποτέλεσμα και όχι την αιτία που το προκάλεσε. Επίσης επιχειρείται να βρεθούν κεφαλαιακά περισσεύματα μέσω του ελέγχου της φοροδιαφυγής για να επενδυθούν στην παραγωγική ανασυγκρότηση.

Η παραπάνω αντιμετώπιση των προβλημάτων μας και ιδιαίτερα η επιμονή στην επαναδιαπραγμάτευση του χρέους με στόχο τη μείωσή του θα ενισχύσει τις φωνές εκείνες στην Ευρώπη, στις Ενωμένες Πολιτείες αλλά και μέσα στην Ελλάδα που μας κατηγορούν ότι αφού καλοπεράσαμε με τα δανεικά τώρα ζητάμε να μην τα δώσουμε πίσω. Η νομισματική χαλάρωση που αποφάσισε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα μπορεί να ελαφρύνει προσωρινά το αβάσταχτο βάρος της πληρωμής των τοκοχρεολυσίων μας με όλες τις μορφές τους, ομόλογα, κλπ, αλλά παραγωγή υλικών αγαθών, που είναι η μόνη που μπορεί να γεννήσει νέες υπεραξίες και κατά συνέπεια κέρδη και επομένως περισσεύματα, δεν θα φέρει. Είναι σχετικά εύκολο λοιπόν να δει κανείς ότι απαιτείται ως στρατηγική να συνδέσει η χώρα το ζήτημα του χρέους με την κατασκευή παραγωγικών μονάδων στην Ελλάδα από τους ίδιους τους ιδιωτικούς φορείς που ελέγχουν το σύνολο της παραγωγής όλων των υλικών αγαθών πάγιου εξοπλισμού και κατανάλωσης, με συντονισμό και προγραμματισμό από τους μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ουσιαστική συμμετοχή των εθνικών κυβερνήσεων. Ένα τέτοιος απλός στρατηγικός σχεδιασμός μέσα στο θεωρητικά και διακηρυκτικά αλληλέγγυο περιβάλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατά την άποψη του ενενήντα τοις εκατό των πολιτικών μας εκπροσώπων εντός και εκτός βουλής, μπορεί να γίνει ιδιαίτερα πειστικός.

Όσο λογικό και θεμιτό είναι να επιθυμεί κανείς την πώληση των προϊόντων του στην Ελληνική αγορά άλλο τόσο είναι για τον έλληνα καταναλωτή να μπορεί να αποκτήσει τα εισοδήματα που θα του επιτρέπουν να τα αγοράζει. Η απόκτηση εισοδημάτων προϋποθέτει την εύρεση εργασίας. Και η προσφορά εργασίας προϋποθέτει τη λειτουργία παραγωγικών μονάδων. Αφού αυτές κατά κοινή διαπίστωση και ομολογία δεν υπάρχουν πρέπει να δημιουργηθούν. Αν δημιουργηθούν θα υπάρξει προσφορά εργασίας. Αν υπάρξει προσφορά εργασίας θα υπάρξουν εισοδήματα. Αν υπάρξουν εισοδήματα θα μπορεί να πληρωθεί το χρέος που οφείλουμε όποιο κι’ αν συμφωνηθεί ότι είναι αυτό. Γι’ αυτό η πρότασή μας πρέπει να είναι να κάτσουμε γύρω από ένα τραπέζι διαπραγμάτευσης με κύριο θέμα: ποιο μέρος της ευρωπαϊκής βιομηχανικής παραγωγής θα ανατεθεί η κατασκευή του στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες. Για παράδειγμα μας πουλάτε αυτοκίνητα με τις πολύ επιτυχημένες βιομηχανίες σας, οι οποίες μάλιστα δίνουν δουλειά και σε άλλους λαούς εκτός Γερμανίας όπως η Skoda στην Τσεχία. Ας ανατεθεί η κατασκευή εξαρτημάτων τους σε εργοστάσια που θα γίνουν στην Ελλάδα με επενδύσεις από τα κεφάλαια που μας δανείζετε για να πληρώσουμε το χρέος και από τα κεφάλαια των ιδιωτικών εταιρειών που παράγουν τα συγκεκριμένα προϊόντα. Ό,τι συγκριτικό πλεονέκτημα μπορεί να σας δώσουν οι άλλες χώρες μπορούμε και εμείς. Αν οι μισθοί που ζητάμε φαίνονται σχετικά ψηλοί σας διαβεβαιώνουμε ότι το επίπεδο μόρφωσης και ικανότητας του εργατικού μας δυναμικού είναι τουλάχιστον εφάμιλλο με το αντίστοιχο των χωρών που συνορεύουν με τη Γερμανία και στις οποίες κάνετε επενδύσεις δισεκατομμυρίων ευρώ.

Ποιοι τομείς της παραγωγικής διαδικασίας θα επιλεγούν για να γίνουν οι επενδύσεις θα είναι θέμα της διαπραγμάτευσης με τις κυβερνήσεις των χωρών που αποτελούν τους δανειστές μας  ή αν θέλετε με τα όργανα εκπροσώπησης αυτών των κυβερνήσεων που είναι οι γραφειοκράτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ποια συγκεκριμένα εξαρτήματα ή και ολόκληρα προϊόντα θα κατασκευαστούν στην Ελλάδα θα είναι θέμα διαπραγμάτευσης με τις εταιρείες που τα παράγουν.  Τώρα θα μου πείτε ότι οι κυβερνήσεις ή οι γραφειοκράτες των Βρυξελλών δεν αποφασίζουν για τις επενδύσεις των εταιρειών και έτσι δεν μπορούν να τους επιβάλλουν μια τέτοια λύση.  Η απάντηση σε αυτό το επιχείρημα είναι ότι η Γερμανική βιομηχανία αλλά και όλη η εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης βιομηχανία μαζί με το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχουν στενούς και ακατάλυτους δεσμούς με τα κράτη και τις εκάστοτε κυβερνήσεις τους καθώς οι πολιτικές αποφάσεις των τελευταίων και οι στρατηγικές και τακτικές των γραφειοκρατικών τους επιτελείων μπορούν να ευνοούν ή και το αντίθετο τα συμφέροντα των πρώτων. Σωρεία τέτοιων αποφάσεων γνωστών σε όλον τον κόσμο μπορούν να παρατεθούν ενισχύοντας τη διαπραγματευτική μας επιχειρηματολογία. Ανάλογη συστημική σχέση μεταξύ των κυβερνήσεων, του κράτους, των μεγάλων εταιρειών και του χρηματοπιστωτικού τομέα υπάρχει σε όλες τις χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με δεδομένα τα αντίστοιχα σε έκταση και βάθος προβλήματα της οικονομίας και αρκετών άλλων χωρών της Ένωσης η σύνδεση του χρέους με μια προγραμματισμένη και κεντρικά σχεδιασμένη πολιτική ανάπτυξης στον 21ο αιώνα είναι εφικτή.

Φυσικά, προσκρούει στις νεοφιλελεύθερες ιδεοληψίες για τον περιορισμό του κράτους αλλά απαντάει ουσιαστικά στον περιορισμό των ελλειμμάτων των κρατικών προϋπολογισμών, στην αποπληρωμή των χρεών, στα ζητήματα της μεγάλης ανεργίας αλλά και του περιορισμού των κοινωνικών ανισοτήτων. Στην ουσία, η άμεση σύνδεση των κρατικών χρεών με τη σχεδιασμένη ανασυγκρότηση, αναδιανομή και ανακατανομή της παραγωγικής δομής των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλάζει το κέντρο βάρους της οικονομικής δραστηριότητας και το μεταφέρει από την άπω ανατολή και πάλι στην Ευρώπη. Η εκ πρώτης όψεως ασύμφορη μεταφορά της παραγωγικής δραστηριότητας από την Κίνα για παράδειγμα στις περιφερειακές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να οδηγήσει σε βάθος χρόνου σε πολύ καλύτερα οικονομικά αποτελέσματα το σύνολο των κεφαλαίων των επενδυμένων στη βιομηχανία ενώ την ίδια στιγμή μπορεί να φέρει έναν πιο αποτελεσματικό έλεγχο των δραστηριοτήτων των τραπεζών και γενικότερα του χρηματοπιστωτικού τομέα.

Η μείωση του κόστους παραγωγής, που αποτελεί διαχρονικά την κύρια αιτία για την εμφάνιση του φαινόμενου της αποβιομηχάνισης, είναι ένα έωλο επιχείρημα. Κι’ αυτό γιατί οδηγεί σταδιακά σε μεγάλη ανεργία, διόγκωση των κρατικών ελλειμμάτων και κατά συνέπεια του χρέους, αύξηση των κονδυλίων για τις κοινωνικές παροχές, κατακόρυφη αύξηση των οικονομικής μετανάστευσης, μείωση των φορολογικών εσόδων, απαξίωση του ανθρώπινου δυναμικού, ενίσχυση της ασυδοσίας των κεφαλαίων που διακινούνται στο χρηματοπιστωτικό τομέα και τελικά μείωση στην κερδοφορία των επιχειρήσεων. Εθνικές κοινωνίες καταναλωτών με μικρή εισοδηματική δύναμη και μεγάλη ανεργία προκαλούν μειώσεις στις τιμές λιανικής και πλήττουν καίρια την κερδοφορία. Έτσι η αποβιομηχάνιση ενώ φαίνεται να αντισταθμίζει την πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους στη συνέχεια οδηγεί σε περαιτέρω όξυνσή της. Η μεγάλη ανεργία που προκαλείται από την αποβιομηχάνιση θα αναγκάσει τελικά τις κυβερνήσεις να επιβάλλουν την αντιστροφή του φαινομένου και να ελέγξουν ριζικά τη ροή των κεφαλαίων για επενδύσεις στην υλική παραγωγή. Αυτή είναι η μόνη αντικειμενική βάση για σύναψη συμμαχιών του ΣΥΡΙΖΑ με πολιτικά κόμματα και κοινωνικά κινήματα εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με στόχο την ανατροπή των πολιτικών της λιτότητας.            

Αν λοιπόν συνδέσουμε την διαπραγμάτευση για το χρέος με τη συμφωνία μέρος ή και το όλον των δανειακών κεφαλαίων, που σήμερα καταβάλλονται για ξεπληρώνουμε τα προηγούμενα δάνεια, να επενδύονται σε στοχευμένες και από κοινού συμφωνημένες και ελεγχόμενες επενδύσεις και σε συνεργασία με παραγωγικές εταιρείες των χωρών των δανειστών μας, στις οποίες θα συμμετέχουν και με δικά τους κεφάλαια οι τελευταίες, μπορούμε βάσιμα να ελπίσουμε ότι μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια θα αρχίσει μια ουσιαστική οικονομική ανάκαμψη για τη χώρα μας. Στις επενδύσεις αυτές θα μπορούν να συμμετέχουν και έλληνες επιχειρηματίες ιδιώτες επενδυτές καθώς και το ελληνικό δημόσιο. Ο μικτός τους χαρακτήρας θα εγγυάται τη σωστή, χρηστή, διαφανή και αποτελεσματική διαχείριση αυτών των κεφαλαίων καθώς και την αποτελεσματική λειτουργία της διοίκησης. Στα επενδυτικά αυτά κεφάλαια μπορεί να προστεθεί  και το επόμενο ΕΣΠΑ αποφεύγοντας έτσι την αλόγιστη, απρογραμμάτιστη και κακής διαχείρισης σπατάλη αυτών των τόσο σημαντικών κεφαλαίων. Όσον αφορά στο ιδιοκτησιακό καθεστώς αυτών των επενδύσεων μπορούν να ακολουθηθούν διαφορετικά μοντέλα που να έχουν όμως ως αρχή την ικανοποίηση των προϋποθέσεων για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας, την επίλυση του προβλήματος της ανεργίας, το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα των διαρθρωτικών αλλαγών και την τακτοποίηση του χρέους.

Αυτή η διαπραγματευτική στρατηγική της άμεσης σύνδεσης της παραγωγικής ανασυγκρότησης με το χρέος μπορεί να φανερώσει τις πραγματικές προθέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Αν πρόθεσή τους είναι η μονομερής καταλήστευση της χώρας δεν θα αποδεχθούν αυτήν τη άμεση σύνδεση. Σε αυτήν την περίπτωση ενισχύονται οι δεσμοί του ΣΥΡΙΖΑ με το λαό και η συζήτηση μέσα ή έξω από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ευρώ παίρνει άλλη δυναμική και άλλη κατεύθυνση. Αν η πρόταση αυτή γίνει δεκτή προετοιμάζει τη χώρα σε πολλαπλά επίπεδα και την κάνει πιο ισχυρή και ικανή να αντιμετωπίσει δομικές κρίσεις του καπιταλιστικού συστήματος και δυνητικά την οδηγεί να ανοίξει την πόρτα προς ένα μελλοντικό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.

Γνωρίζουμε όλοι ότι οι μεγάλες εταιρείες καταφεύγουν στην Κίνα και γενικότερα στη Νοτιοανατολική Ασία όπου επενδύουν πακτωλούς δισεκατομμυρίων ευρώ αναπτύσσοντας στην ουσία τον παραγωγικό ιστό αυτών των χωρών στο όνομα του χαμηλότερου κόστους παραγωγής. Αυτή η ροή κεφαλαίων προς τις χώρες αυτές γεννάει το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού προβλήματος της ευρωζώνης δηλαδή της εξαιρετικά ψηλής ανεργίας, της πραγματικής πτώσης του ΑΕΠ, της απουσίας επενδύσεων στους πρωτογενείς και δευτερογενείς τομείς της οικονομίας και τέλος στα δομικά προβλήματα του τραπεζικού τομέα. Στην κεφαλαιακή μετανάστευση προς τη Νοτιοανατολική Ασία κεντρικό ρόλο έχουν παίξει οι πολιτικές του Γερμανικού κράτους και των Βρυξελλών. Κατ’ αναλογία, μια αλλαγή των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και των κρατών που την απαρτίζουν που αφορούν στα κάθε μορφής κίνητρα, που έχουν δοθεί στις μεγάλες εταιρείες της υλικής παραγωγής, προς την κατεύθυνση του επαναπατρισμού της  μπορεί να αναστρέψει την πορεία της αποβιομηχάνισης και των προβλημάτων της. Η άμεση σύνδεση των κρατικών χρεών με την αναδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κεντρικό άξονα τον επαναπατρισμό της βιομηχανικής παραγωγής πετυχαίνει στη διαπραγμάτευση για το χρέος της δικής μας κυβέρνησης με τους δανειστές μας τα εξής πλεονεκτήματα:

Α. Παύει ουσιαστικά η διαπραγμάτευση να αφορά μόνο στο ελληνικό χρέος.

Β. Δημιουργεί τις προϋποθέσεις στο επίπεδο της οικονομίας και επόμενα και της πολιτικής για συμμαχίες μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση για ριζική αλλαγή κατεύθυνσης που θα αφορά στον ουσιαστικό περιορισμό της ελευθερίας κίνησης των κεφαλαίων όχι όμως μόνο με την επιδίωξη περαιτέρω φορολόγησής τους.

Γ. Δεν αμφισβητείται το χρέος και οι δανειακές υποχρεώσεις της χώρας σε πρώτο πλάνο αλλά αναζητείται ο ουσιαστικός δρόμος αποπληρωμής του που όμως επιλέγεται από κοινού με τους εταίρους.

Δ. Καθιστά τους εταίρους συμμέτοχους των επενδύσεων και επομένως των οικονομικών και άλλων ωφελειών που θα προκύψουν από αυτές.

Ε. Χώρες με μεγάλη βιομηχανική παραγωγή που σήμερα αναγκάζονται από τις πολιτικές του Βερολίνου να αναζητούν εκτός της αγοράς της Ευρωπαϊκής Ένωσης την πώληση των προϊόντων τους, βλέπε Φινλανδία, Ολλανδία, Βέλγιο, και σήμερα αποτελούν το σκληρό πυρήνα ενάντια στη χώρα μας, μπορούν να έλθουν πιο κοντά και να στηρίξουν τις προτάσεις μας για τη διαχείριση του χρέους.

ΣΤ. Οι χώρες του νότου που έχουν αναπτυγμένη βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα προκαλώντας έτσι μεγάλη αύξηση της ανεργίας, βλέπε Ισπανία και Ιταλία, θα έχουν συγκεκριμένα οφέλη από την πρότασή μας με αποτέλεσμα να μπορεί στην πράξη να χαραχτεί κοινή γραμμή αντιπαράθεσης με τις πολιτικές λιτότητας και δημοσιονομικής προσαρμογής που επιβάλλονται από το Βερολίνο.

Ζ. Αναδεικνύεται με πειστικό τρόπο η άποψη ότι η παραχώρηση για εκμετάλλευση σε εταιρείες του εξωτερικού παγίων εγκαταστάσεων όπως αεροδρόμια, λιμάνια, σιδηρόδρομοι, ενέργεια δεν είναι αυτή που θα επιλύσει το δανειακό και κεφαλαιακό πρόβλημα της χώρας.

Η. Το τεράστιο επιστημονικό δυναμικό υψηλής εξειδίκευσης, που με τόσες οικονομικές θυσίες της ελληνικής οικογένειας έχει παραχθεί στις τελευταίες δεκαετίες και σήμερα οδηγείται στη μετανάστευση στερώντας τη χώρα από την πιο σπουδαία πλουτοπαραγωγική της πηγή, θα αποτελέσει τον βασικό άξονα της παραγωγικής ανασυγκρότησης. Με δεδομένο ότι το φαινόμενο της μετανάστευσης προς το βορρά του επιστημονικού δυναμικού παρατηρείται σε όλες τις χώρες του νότου δημιουργείται επιπρόσθετη βάση για την από κοινού διεκδίκηση της άμεσης σύνδεσης των κρατικών χρεών με το συγκεκριμένο τρόπο παραγωγικής ανασυγκρότησης που παρατέθηκε παραπάνω.

Θ. Στο επιχείρημα ότι τα κίνητρα του χαμηλού κόστους και της χαμηλής φορολόγησης  οδηγούν στην μεταφορά της υλικής παραγωγής εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να αντιπαρατεθεί το επιχείρημα ότι το αποτέλεσμα αυτής της μεταφοράς είναι η δημιουργία των μεγάλων κρατικών χρεών και η διόγκωση του δημόσιου τομέα καθώς ο ιδιωτικός τομέας αποτυγχάνει συστηματικά να δημιουργήσει θέσεις εργασίας. Αν λοιπόν αυτά τα χρέη πρόκειται να πληρωθούν μια μέρα στους δανειστές, κράτη και ιδιώτες, πρέπει να αποκατασταθεί η υλική παραγωγή στις χώρες που σήμερα απλά καταναλώνεται. Οι πολιτικοί με τη στήριξη των λαών που τους εκλέγουν μπορούν να υπερνικήσουν τις αντιστάσεις εκείνων των μερίδων της άρχουσας τάξης που τα τελευταία σαράντα χρόνια παράγουν συστηματικά οικονομικές φούσκες και νομίζουν ότι γνωρίζουν τι πρέπει να γίνει.

Η ανάπτυξη του τουρισμού είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας αλλά δεν επαρκεί. Δεν μπορεί να δημιουργήσει ικανοποιητικό αριθμό θέσεων εργασίας ώστε να αντιστρέψει τη συνεχιζόμενη αύξησή της, έχει μικρή προστιθέμενη αξία και  περιορίζει την κατανάλωση εντός των μεγάλων τουριστικών μονάδων μικραίνοντας έτσι τον πολλαπλασιαστή των εισροών του. Επίσης δεν μπορεί να απορροφήσει το επιστημονικό δυναμικό της χώρας αντίθετα το υποβιβάζει καθώς αναγκάζει τους νέους με πολύ περισσότερα προσόντα και δεξιότητες να γίνονται μάγειροι, καμαριέρες και γκαρσόνια. Όσον αφορά στον πρωτογενή τομέα που διαφημίζεται τελευταία σε υπερβολικό βαθμό από τις μνημονιακές κυβερνήσεις και το τραπεζικό σύστημα σχεδόν ως πανάκεια δια πάσα νόσο και πάσα μαλακία της ελληνικής οικονομίας παρά τα εμφανή συγκριτικά πλεονεκτήματα του μικροκλίματος, του εδάφους, της μεγάλης ποικιλίας της χλωρίδας κλπ, αρκεί κανείς να σκεφθεί πόσους τόνους από οποιοδήποτε αγροτικό προϊόν χρειάζεται να εξάγουμε για να αγοράσουμε έστω και μια τηλεόραση. Προφανώς η ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής επιλύει θέματα εισαγωγής από το εξωτερικό προϊόντων που μπορούν να παραχθούν στην Ελλάδα μειώνοντας το έλλειμμα των εμπορικών συναλλαγών αλλά δεν αποτελεί τον βασικό άξονα για τη λύση των δομικών προβλημάτων της ελληνικής οικονομίας.

Συμπερασματικά η διαπραγμάτευση με τους δανειστές μας για το χρέος πρέπει να ακολουθήσει ως στρατηγικό της άξονα την άμεση σύνδεσή του με την επιστροφή της υλικής παραγωγής στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή η προσέγγιση θα δημιουργήσει στέρεες συμμαχίες με πολλές πολιτικές δυνάμεις που αναγνωρίζουν τον αφευρωπαϊσμό της υλικής παραγωγής ως θεμελιώδες πρόβλημα. Έτσι επεκτείνει δυνητικά τις συμμαχίες μας και με τις χώρες του βορρά και μπορεί να βρει ευήκοα ώτα και μέσα στη Γερμανία. Η πολιτική των τελευταίων ετών στη Γερμανία μπόρεσε να περιορίσει την αποβιομηχάνιση και κατά συνέπεια την υψηλή ανεργία γιατί ως αντάλλαγμα έδωσε στους γερμανούς βιομηχάνους και τραπεζίτες χαμηλές αμοιβές στην εργασία και έτσι κράτησε μεγάλο μέρος της βιομηχανικής παραγωγής εντός των συνόρων της. Σήμερα αναγνωρίζεται από πολλούς πολιτικούς σχηματισμούς και στη Γερμανία το αδιέξοδο αυτής της πολιτικής.

Οι αόριστες διακηρύξεις για την ανάγκη περιορισμού της πολιτικής της λιτότητας είτε με τη χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής είτε με την αύξηση του ορίου για τους ελλειμματικούς κρατικούς προϋπολογισμούς δεν μπορούν να οδηγήσουν σε λύση του προβλήματος των κρατικών χρεών και της ανεργίας, δεν πείθουν τους ψηφοφόρους, δεν οδηγούν σε συνδικαλιστική οργάνωση τους εργαζόμενους και δεν δημιουργούν αντικειμενικές και χειροπιαστές προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση πολιτικών συμμαχιών στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ πρέπει να συνδεθεί με ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων στις υποδομές που αφορούν στην ενέργεια, στις μεταφορές, στις τηλεπικοινωνίες, στην πράσινη κατοικία και στις πράσινες πόλεις καθώς και στην έρευνα που θα είναι συμπληρωματικό της ανάπτυξης της υλικής παραγωγής στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αγορά κρατικών ομολόγων των κρατών μελών της Ένωσης από την ΕΚΤ πρέπει να είναι σε άμεση και υποχρεωτική σύνδεση με τα προγράμματα των δημοσίων επενδύσεων και με τις επενδύσεις δημοσίων και ιδιωτικών κεφαλαίων στην υλική παραγωγή. Ας σημειωθεί ότι όλα τα στοιχεία της λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού τομέα σε όλον τον κόσμο δείχνουν ανάγλυφα την ανάγκη για τον άμεσο περιορισμό και έλεγχο των δραστηριοτήτων του καθώς και για τη στροφή του συνόλου της οικονομίας στην υλική παραγωγή ως του βασικού όπλου ενάντια στα φαινόμενα της στασιμότητας  στην ανάπτυξη, της αλματώδους αύξησης του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους και της ανεργίας. Γύρω από μια τέτοια προγραμματική θέση με αυτούς τους στρατηγικούς στόχους μπορούν να χτιστούν συμμαχίες σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο προκειμένου οι εργαζόμενοι να ανακόψουν τη ραγδαία επιδείνωση της θέσης τους και να οργανωθούν για μια αντεπίθεση που θα ανοίγει το δρόμο για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.