Η μουσική στην υπηρεσία της ιατρικής

Η μουσική στην υπηρεσία της ιατρικής

του Γιώργου Ε. Παπαδάκη

Η ευεργετική, ή και η βλαπτική, επίδραση της μουσικής στην υγεία του ανθρώπου αποτελεί αντικείμενο μελέτης της σύγχρονης ιατρικής στην Αμερική και στην Ευρώπη... Πολλές μελέτες και πειράματα, όπως αυτή των R. Spintge, R. Troh -edts: «Musik in der Medizine», καθώς και των Αμερικανών Goldman & Gurin επί ενός γνωστικού πεδίου που ονομάζεται «Ψυχοανοσολογία» (psycho-immunology) αλλά και τα πειράματα της ερευνητικής ομάδας του Πανεπιστημίου Irvine στην Καλιφόρνια, έχουν συνδέσει την ενέργεια της μουσικής και του ήχου με συγκεκριμένες αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού.

Η αρχή, ωστόσο, των σύγχρονων επιστημονικών ερευνών δεν έγινε με τα πειράματα της μοντέρνας ιατρικής, αφού, η ιδέα αυτή, διατυπώθηκε πριν από περίπου δύο αιώνες από έναν Ελληνα κληρικό και θεωρητικό της μουσικής, τον αρχιεπίσκοπο Δυρραχίου Χρύσανθο τον εκ Μαδύτων, στο βιβλίο του «Μέγα Θεωρητικόν της Μουσικής» που τυπώθηκε το 1832 στην Τεργέστη. Για την ακρίβεια, μάλιστα, η ιδέα είναι αρκετά παλαιότερη. 

Από τις αρχές των ιστορικών χρόνων ο ρόλος της μουσικής ήταν συνδεδεμένος με τις θεραπευτικές μεθόδους που αναπτύχθηκαν σε πολλά μέρη του κόσμου. Ο Απόλλων ήταν ταυτόχρονα θεός της μουσικής και της ιατρικής. Στα μυστηριακά κέντρα (σχολές) της Αιγύπτου και της Ελλάδας, η σχέση θεραπευτικής και ήχου αποτελούσε μέρος μιας πολύ ανεπτυγμένης και ιερής επιστήμης. Αλλά και από την ακόμη μακρινότερη εποχή των μύθων και της μαγείας, η μουσική μαζί με άλλες τέχνες ήταν ανάμεσα σ' εκείνα τα μέσα τα οποία οι άνθρωποι θεωρούσαν ισχυρότερα από τα φάρμακα στον πόλεμο κατά των ασθενειών. 

Ο Χρύσανθος, πάντως, διατύπωσε τις πρώτες παρατηρήσεις που δεν ανήκουν στο χώρο της δεισιδαιμονίας και της μαγείας, τις οποίες και τεκμηριώνει με αναφορές τόσο σε αρχαίους συγγραφείς, όσο και στην κοινή εμπειρία: Η Χρήσις, λέει, της μουσικής, αφορά σε τρία: α) εις Υμνον (εξύμνηση του Θεού), β) εις Ανθρωπαρέσκειαν (δηλαδή στην ψυχαγωγία) και γ) σε διαφόρους χρήσεις αλόγων ζώων (μουσική δηλαδή που κινεί και συγκινεί διάφορα ζώα). Στη δεύτερη χρήση, διακρίνονται δύο ιδέες: Λογική (αυτή που αφορά τις ψυχικές συγκινήσεις και επιδρά δηλαδή στην ψυχή) και Αλογος (εκείνη που επιδρά στο σώμα). Στην ανάλυση αυτής της ιδέας ο συγγραφέας αναφέρεται σε σπάνιες, για την εποχή του, γνώσεις σχετικά με τις φυσικές ιδιότητες του ήχου, κι ακόμα μας πληροφορεί περί σχετικών παρατηρήσεων άλλων, παλαιότερών του, συγγραφέων, ιδιαίτερα εντυπωσιακές. Η μουσική, γράφει, «προξενεί και εις το σώμα παθήματα, φέρουσα εις αυτό μεταβολάς αναλόγους με εκείνας τας οποίας ενεργεί επί των αψύχων σωμάτων. Οι φθόγγοι μεταδίδονται στο αυτί διά του αέρος ο οποίος δονείται από τη φωνή. Μέσω του αυτιού μεταδίδονται στην ψυχή από την οποία και διακρίνονται». Οι παλαιοί φιλόσοφοι παρατήρησαν ότι οι φθόγγοι αλλά και οι απλοί ήχοι πυκνώνουν (και αραιώνουν) τον αέρα, πράγμα που τους έκανε να σκεφτούν ότι αυτό ίσως να εξηγεί ορισμένα παράδοξα φαινόμενα. 

Για παράδειγμα, σε μεγάλα θρησκευτικά πανηγύρια, όταν πλήθη ανθρώπων έκαναν δυνατές επικλήσεις, φάνηκαν να πέφτουν πουλιά που έτυχε να περνούν πάνω απ' αυτά τα πλήθη εκείνη τη στιγμή. 

Παρατηρήθηκε ακόμη ότι κινούνται ή και διαλύονται τα σύννεφα όταν χτυπούν μεγάλες καμπάνες ή όταν ηχούν κανόνια. Το ότι ο αέρας φέρει την προσβολή των φθόγγων στα πέριξ σώματα, μπορείς να το δείς -λέει ο συγγραφέας- στις εκκλησίες και στα θέατρα, όπου «συμφώνως και συμμέτρως» με τον ήχο και τη μουσική πάλλονται οι φλόγες των λαμπάδων. Ο αέρας εισπνέεται εις το σώμα, καταπίνεται και εμπεριέχεται στα υγρά του σώματος διατηρώντας όλα του τα ιδιώματα. Αντιδρά λοιπόν στα ηχητικά κύματα και μεταφέρει κατά κάποιο τρόπο τις δονήσεις του και μέσα στο σώμα. 

Για να υποστηρίξει τα λεγόμενά του, ο Χρύσανθος παραθέτει κι ένα απόσπασμα του Αριστείδη Κοϊντιλιανού (μουσικός - θεωρητικός και συγγραφέας που έζησε ανάμεσα στον 1ο και 3ο μ.Χ. αιώνα), το οποίο αναφέρεται στην ιδιότητα των γνωστών (σήμερα) συμπαθητικών χορδών: 

Αν έχουμε δύο χορδές κουρδισμένες στην ίδια νότα, στην ίδια κιθάρα, και η μία χορδή περνάει μέσα από ένα ελαφρό και κούφιο καλαμάκι, όταν χτυπήσουμε την άλλη, θα δούμε την πρώτη να πάλλεται και το καλάμι της να χοροπηδά. Στην ίδια αιτία οφείλεται και το φαινόμενο των υγρών μέσα σε ποτήρια που παρατήρησε και αναφέρει ο Κίρχερ (σ.σ.: Α. Kircher, 1601-1680, Γερμανός κληρικός, μαθηματικός και αρχαιολόγος). Αν βάλουμε σε δύο ή περισσότερα όμοια ποτήρια, τοποθετημένα κοντά το ένα στο άλλο, την ίδια ποσότητα υγρού και τρίψουμε το χείλος του ενός με το δάκτυλο έτσι ώστε να δημιουργηθεί ήχος, ταράζεται το υγρό που βρίσκεται σ' αυτό αλλά και σε όλα τα άλλα ποτήρια. Επίσης παρατηρήθηκε ότι τα ετερογενή υγρά τόσο περισσότερο κινούνται, όσο λεπτότερα είναι. Ωστε το οινόπνευμα κινείται περισσότερο, το κρασί λιγότερο και το νερό ακόμα πιο λίγο. 

Αυτά τα δύο πειράματα, του Αριστείδη Κοϊντιλιανού με τις χορδές και του Κίρχερ με τα υγρά, έδωσαν την ιδέα της συσχετίσεως των παλμικών δονήσεων που προκαλεί ο ήχος με τις σχετικές αντιδράσεις του ανθρώπινου σώματος. Αν θεωρήσουμε -προχωρεί τη σκέψη του ο Χρύσανθος- το ανθρώπινο σώμα ως ένα σύνολο ινών, περισσότερο ή λιγότερο τεντωμένων, αλλά και ως πλήρωμα υγρών διαφόρων ειδών, είναι λογικό να δεχτούμε ότι η μουσική μπορεί να προκαλεί τα ίδια αποτελέσματα με εκείνα που προκαλεί στις χορδές και τα υγρά. Οτι δηλαδή οι ίνες του σώματος ενεργοποιούνται. Ότι οι περισσότερο λεπτές και οι περισσότερο τεταμένες ενεργοποιούνται περισσότερο. Ότι όσες βρίσκονται σε ομοφωνία (ίδιου μήκους και ίδιας τάσεως) διατηρούν την κίνηση περισσότερο χρόνο. Ότι τα υγρά ταράσσονται, ότι ο λόγος αυτής τη διατάραξης είναι ανάλογος της λεπτότητος των μορίων τους. 

Σύμφωνα με την εργασία των Αμερικανών Goldman & Gurin, που αναφέραμε ήδη, οι νευρικές ίνες που εμπεριέχονται στα όργανα του ανοσοποιητικού συστήματος παρέχουν βιολογική επικοινωνία μεταξύ των νευρικών απολήξεων του ανοσοποιητικού συστήματος. Η εργασία αυτή θεωρεί, επίσης, δεδομένη την ύπαρξη μιας απ' ευθείας σύνδεσης μεταξύ των ανθρώπινων συναισθημάτων, σκέψεων, συμπεριφορών, αντιλήψεων, και της κατάστασης της υγείας του ανοσοποιητικού συστήματος. Και θεωρεί πως, όντας έτσι τα πράγματα, ο ανθρώπινος οργανισμός είναι έτσι σχεδιασμένος, ώστε έχει την ικανότητα να είναι κατά κάποιο τρόπο προ-δραστηριοποιημένος σχετικά με την κατάσταση της σωματικής και ψυχικής του υγείας. Η μουσική, λέει, εκτός του ότι συμβάλλει στην καλλιέργεια του ανθρώπου με τρόπους που δεν συνειδητοποιούμε καν, παρέχει, επιπλέον, τρόπους να αντλήσουμε από την έμφυτη γνώση (ή πληροφορία) που βρίσκεται στο εσωτερικό των κυττάρων. 

Αν λοιπόν είναι αλήθεια πως η μουσική γιατρεύει, αντιλαμβάνεστε το κοινό λαμπρό μέλλον μουσικών και θεραπευτών. Οι έχοντες ώτα ακούειν, είναι εν δυνάμει... πελάτες τους.