Λιάνα Μαλανδρενιώτη: Ελληνική επανάσταση και μουσική

Ελληνική επανάσταση και μουσική

της Λιάνας Μαλανδρενιώτη

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Η ΕΠΟΧΗ, 29 Μαρτίου 2020, http://epohi.gr/mousikes-protaseis-83/)

«Δες πώς χορεύει ο Νικηταράς κι αηδόνι γίνεται ο ταμπουράς»

Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως ορόσημο μιας σύντομης μουσικής ανασκόπησης στα χρόνια πριν και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης τη στιγμή που ο οραματιστής Ρήγας Φεραίος σε ένα σαλόνι της Βιένης τραγουδά «Ως πότε παλικάρια…» προσαρμόζοντας τα λόγια στη μουσική του δημοτικού τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη». Είναι το 1796, δύο χρόνια πριν το μαρτυρικό θάνατό του. Με το όνομα «Θούριος» ως τίτλο, το όλο κείμενο είναι έμμετρο με αφηγηματικά στοιχεία και αναφέρεται κυρίως στην αξία της ελευθερίας και στα «Δικαιώματα του Ανθρώπου». Ο Ρήγας ορμητικός και μαινόμενος, φλογίζει και εμψυχώνει τους ραγιάδες αλλά εκφράζει επίσης και το κλίμα του επαναστατικού κλασικισμού της εποχής του.

Ο αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία ενέπνευσε πολλά και σημαντικά έργα σε μουσουργούς της Ευρώπης και ειδικά της γειτονικής μας Ιταλίας. Ένα από τα πλέον εµβληµατικά έργα της εποχής του Ροµαντισµού, αφιερωµένα στον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, είναι η χορωδιακή «Ηρωική σκηνή» του Μπερλιόζ, σε αυτό το έργο ο Μπερλιόζ εξιδανικεύει τον αγώνα, συνδέοντας τους αγωνιστές του ’21 µε τους µυθικούς ήρωες της αρχαίας Ελλάδας. Ο ευαίσθητος γείτονάς μας Ιταλός Ροσίνι εμπνέεται από το ηρωικό Μεσολόγγι και γράφει το έργο «Η Πολιορκία της Κορίνθου» και την καντάτα «Ο Θρήνος των Μουσών για τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα».

Από την κεντρική Ευρώπη ο Τσεχος Ντβόρζακ συνθέτει «Τρία νεοελληνικά τραγούδια για φωνή και πιάνο» και ο Γερμανός Μπετόβεν τη σκηνική μουσική για τα «Ερείπια των Αθηνών» του φον Κότσεμπου, γραμμένη το 1811, λίγα χρόνια πριν από την έκρηξη του Αγώνα. Η ιδεολογικά φορτισμένη παρτιτούρα αναφέρεται ακριβώς στο πένθος της Ευρώπης για την υποδούλωση της Ελλάδας στους Οθωμανούς. Αυτά είναι τα πιο γνωστά προβεβλημένα έργα.

Η μουσική παραγωγή των φιλελλήνων συνθετών ξεκινά από τα χρόνια του Αγώνα και συνεχίζεται μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου, καθώς η Ελληνική Επανάσταση συνεχίζει να εμπνέει δημιουργούς που προέρχονται από χώρες οι οποίες δεν είχαν κερδίσει ακόμα την ανεξαρτησία τους (π.χ. Ιταλία, Γερμανία).

Οι Ευρωπαίοι συγκινούνται και εμπνέονται

Από τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, δύο κυρίως επιλέγουν, την Έξοδο του Μεσολογγίου και τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Η Έξοδος του Μεσολογγίου συγκίνησε την παγκόσμια κοινή γνώμη, τόσο λόγω της τραγικής έκβασής της όσο και λόγω του προηγηθέντος θανάτου του Λόρδου Βύρωνα (1824). Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, με την εμπλοκή των τριών Μεγάλων Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας) και τη νικηφόρα έκβασή της, την ανέδειξαν σε σύμβολο της κατίσχυσης του σταυρού έναντι της ημισελήνου. Ένα από τα πρώτα έργα που αναφέρεται στο Μεσολόγγι, είναι το τρίπρακτο δράμα «Η πτώση του Μεσολογίου» του Γερμανού Gustav Joseph Krahe, που γράφτηκε το 1826. Την ίδια χρονιά εκδίδεται το έμμετρο δράμα «Η τελευταία ημέρα του Μεσολογγίου» σε ποίηση Georges Ozaneaux και μουσική Ferdinand Hérold. Καθώς και το «Άσμα του Μεσολογγίου» από τον Ιταλό συνθέτη Antonio Francesco Gaetano Saverio Pacini (1778-1866). Επίσης, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον τα σκηνικά έργα συνθετών λιγότερο γνωστών, όπως οι όπερες «Η ναυμαχία του Ναυαρίνου» του Τζουζέπε Στάφα, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο περίφημο Σαν Κάρλο της Νάπολης το 1837, «Οι τελευταίες μέρες του Σουλίου» του Τζοβάνι Μπατίστα Φεράρι, όπερα που ανέβηκε στον εξίσου διάσημο Φοίνικα της Βενετίας το 1843 και παιζόταν για περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια σε διάφορα ιταλικά θέατρα, ο «Ορκος του Γερμανού ή Η Απελευθέρωση της Ελλάδος» του Μαλτέζου συνθέτη Ναπολεόνε Μιφσούντ (Ρώμη 1849) ή ακόμα το μπαλέτο «Η τελευταία μέρα του Μεσολογγίου» του Λουίτζι Βιβιάνι (Βενετία 1832/33). Και ο κατάλογος είναι πραγματικά μακρύς.

Ελληνική μουσική δημιουργία

Η ελληνική μουσική δημιουργία άνθισε στα Επτάνησα και ανέδειξε σπουδαίους συνθέτες. Ένας μεγάλος Επτανήσιος μουσουργός, είναι ο συνθέτης του Εθνικού μας Ύμνου, ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος – Μάντζαρος, (1795-1872), ο οποίος θεωρείται όχι μόνο ο αρχηγός της επτανησιακής σχολής, αλλά και γενικότερα ο θεμελιωτής της δυτικότροπης μουσικής στην Ελλάδα. Ο Μάντζαρος ήταν φίλος του Διονύσιου Σολωμού και εκτιμούσε πολύ το έργο του εθνικού μας ποιητή. Μελοποίησε ολόκληρο τον Ύμνο στην Ελευθερία – σε τέσσερις διαφορετικές γραφές – από τον οποίο οι δύο πρώτες στροφές καθιερώθηκαν ως Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας το 1865 και της Κύπρου το 1966. Έγραψε μουσική και για άλλα ποιήματα του Σολωμού «Φαρμακωμένη», «Ύμνος εις τον Μπάιρον» κ.ά. Ένα μικρό αριστούργημά του είναι η «Χορωδιακή καντάτα» για υψίφωνο και ανδρική χορωδία γραμμένη στα 1823/4, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Χαρακτηριστικό δείγμα της καθαρόαιμα ιταλικής παιδείας του συνθέτη, η καντάτα παραπέμπει ευθέως στο μεταιχμιακό ύφος μιας εποχής, κατά την οποία η δύση του κλασικισμού συνέπιπτε με τη γέννηση και άνθηση του ρομαντικού μπελ-κάντο. Όμως, «συνθέτης της Επανάστασης του 1821» θεωρείται ο Παύλος Καρρέρ (Ζάκυνθος, 1829-1896). Ο Καρρέρ μας κληροδότησε και το δημοφιλέστερο ελληνικό κομμάτι του 19ου αιώνα, τον Γεροδήμο. Ο «Γεροδήμος» δημιουργήθηκε ως τραγούδι ανεξάρτητο και κατόπιν εντάχθηκε από τον συνθέτη ως άρια στην περίφημη όπερα του, «Μάρκος Μπότσαρης». Πρόκειται για μελοποίηση του ποιήματος «Ο Δήμος και το καριοφίλι του» από τη συλλογή «Μνημόσυνα» (1857) του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Εκτός από την όπερα «Μάρκος Μπότσαρης», εμπνευσμένη από το ’21 είναι και η όπερα «Δέσπω». Από το 1821 εμπνεύστηκαν επίσης οι Σαμάρας, Ξύνδας, Καλομοίρης.

Με το καριοφίλι, την πένα και τον ταμπουρά

Με το καριοφίλι, την πένα και τον ταμπουρά κερδήθηκε ο αγώνας. Ο ταμπουράς μάλιστα, αυτό το ελληνικό παραδοσιακό όργανο, συντρόφευε πολλούς αγωνιστές της επανάστασης του 1821, σύμφωνα με μαρτυρίες. Οι μελωδίες του τους έδιναν κουράγιο και δύναμη. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης κουβαλούσε πάντα επάνω του τον ταμπουρά του. Μια ιστορία λέει πως στην πολιορκία της Αθήνας, εκείνο τον Σεπτέμβριο του 1826, ο Γκούρας και οι άλλοι οπλαρχηγοί αντιστέκονταν με σθένος και, όταν έπεσε η νύχτα και ο Μακρυγιάννης τους κάλεσε κουρασμένους στο οχυρό του, έπιασε τον ταμπουρά του και άρχισε να χαϊδεύει με τα δάχτυλά του τις τρεις διπλές χορδές του οργάνου και να τους τραγουδάει. Εκείνη ήταν η νύχτα που ο Μακρυγιάννης αυτοσχεδίασε και τραγούδησε το θρυλικό μοιρολόι, «Ο ήλιος εβασίλεψε και το φεγγάρι εχάθη». Σήμερα, ο ταμπουράς που αποδίδεται στον Μακρυγιάννη φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Την ιστορία για το παραπάνω μοιρολόι την γνωρίζουμε από τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη. Αλλά και ο άλλος μεγάλος ήρωας του ’21, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προσάρμοζε σε γνωστά δημοτικά τραγούδια δικά του λόγια ανάλογα με την περίσταση και τα τραγουδούσε στα παλληκάρια του.

Η φλογέρα, το νταούλι, ο μπαγλαμάς, ο ταμπουράς, η πίπιζα, η λύρα, το τουμπερλέκι και το λαούτο ήταν τα όργανα που συνόδευαν τα κλέφτικα τραγούδια. Οι ραψωδοί ακολουθούσαν το ασκέρι στις μάχες και εμψύχωναν τα παλικάρια. Γνωστός ο Τσοπανάκος από τη Δημητσάνα που ακολουθούσε τον Νικηταρά και του σκάρωσε το κλέφτικο «Στα τρίκορφα μες στη κορφή» και αναφέρεται στη μάχη του Βαλτετσίου. Τα τραγούδια αυτά τα «Κλέφτικα» καλλιέργησαν τη συλλογική μνήμη, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας αλλά και της αίσθησης τοπικής ιδιαιτερότητας όσο κανένα άλλο είδος της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους

Με τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους έχουμε αρχικά την ένταξη του μαθήματος της μουσικής στο Κεντρικό Σχολείο και το Ορφανοτροφείο, που ίδρυσε ο Καποδίστριας στην Αίγινα. Παράλληλα, αποκτούμε την καταστατική αρχή θεσμοθέτησης της μουσικής παιδείας στη χώρα και το πρώτο εγχειρίδιο Θεωρίας της Μουσικής στα ελληνικά από τον φιλικό και αγωνιστή Νικόλαο Φλογαΐτη (Αίγινα, 1830), ενώ οι πρώτες παραστάσεις όπερας στην Αθήνα πραγματοποιούνται το 1840. Η σοβαρή θεμελίωση της μουσικής παιδείας στη χώρα ξεκινά με την ίδρυση του Ωδείου Αθηνών το 1871.

Στη σύγχρονη ελληνική μουσική δημιουργία έχουμε δύο σημαντικά έργα, το πρώτο «Η χορωδιακή συμφωνία 1821» ανήκει στον συνθέτη Νίκο Αστρινίδη. Το 1971, ο Δήμος Θεσσαλονίκης του ανέθεσε τη σύνθεση συμφωνικού έργου για τον εορτασμό της εκατοπεντακονταετίας από την Ελληνική Επανάσταση. «Η χορωδιακή Συμφωνία 1821» παίχτηκε στις 27 Οκτωβρίου 1971 στα ΣΤ’ Δημήτρια. Το δεύτερο, τα «Οράματα και θάματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη» του συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλου, αποτελεί ένα πρώτο δείγμα προσέγγισης του θέματος από τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία και είναι παραγγελία από την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ.

Από το γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης εμπνεύστηκαν και σύγχρονοι συνθέτες και στιχουργοί. Ξεχωρίζω το «Τσάμικο», σε μουσική του Μάνου Χατζιδάκι και στίχους του Νίκου Γκάτσου. Το τραγούδι περιλαμβάνει τον εξής χαρακτηριστικό στίχο: «Δες πώς χορεύει ο Νικηταράς κι αηδόνι γίνεται ο ταμπουράς».