"Μουσική αχρωματοψία", του Μιχάλη Γρηγορίου

Μουσικη αχρωματοψια

Τα ΜΜΕ και η καταστροφη της ανθρωπινης ευαισθησιας 

Εισηγηση στο “Σεμιναριο Λαϊκης Επιμορφωσης για τα ΜΜΕ”

Κερκυρα,  29 και 30 Ιανουαριου 2000 

Ειναι γνωστο πως σ’ολες τις κοινωνιες αναπτυχθηκαν με την παροδο του χρονου διαφορετικα ειδη μουσικης που αντιστοιχουσαν σε διαφορετικες λειτουργιες και περιστασεις. Σε ολες τις κοινωνιες, απο την αρχαιοτητα μεχρι προσφατα, τα ατομα μαθαιναν να αναγνωριζουν και να αποδιδουν διαφορετικα νοηματα και σημασιες στα διαφορετικα αυτα ειδη μουσικης (θρησκευτικη μουσικη, μουσικη της διασκεδασης, μουσικη του ερωτα, του πενθους, κλπ). Μαθαιναν επισης να συσχετιζουν αυτα τα διαφορετικα νοηματα με τα διαφορετικα συναισθηματα, αλλα και με τις διαφορετικες συμπεριφορες, που αντιστοιχουσαν σε καθε περισταση. Οπως λοιπον θα ηταν αδιανοητο να γελαει κανεις σε μια κηδεια, η να κλαιει σε ενα γαμο, ετσι θα ηταν αδιανοητο να συνοδευεται καποια θρησκευτικη τελετη με μια μουσικη που ειναι καταλληλη για το γλεντι, να εκδηλωνει κανεις τον ερωτα του με θανατερα μοιρολογια και ουτω καθεξης. 

Στην αρχαια Ελλαδα π.χ. υπηρχε ανεκαθεν ενας σαφης διαχωρισμος αναμεσα στην θρησκευτικη η, τελετουργικη μουσικη και στην κοσμικη μουσικη, ειχαν αναπτυχθει μαλιστα αυστηροι κανονες που καθοριζαν τη μορφη, το ρυθμο και τον μουσικο "τροπο" -δηλαδη τη μουσικη κλιμακα - στην οποια επρεπε να τραγουδιεται καθε ειδος μουσικης, αναλογα με το περιεχομενο του και την κοινωνικη περισταση. Οι αρχαιοι Ελληνες πιστευαν οτι καθε μουσικος τροπος εκφραζε διαφορετικες ηθικες και ψυχολογικες ποιοτητες γι' αυτο αλλωστε οι αρχαιες ελληνικες μουσικες κλιμακες ονομαζοντουσαν και "μουσικο ηθος". Για τους αρχαιους Ελληνες η μουσικη ηταν μια πολυ σοβαρη υποθεση που δεν ειχε σχεση μονο με την διασκεδαση αλλα και με βαθυτερες φιλοσοφικες, ηθικες και αισθητικες εννοιες καθως επισης και με την παιδεια. 

Παρομοια παραδειγματα ομως μπορουμε να συναντησουμε και σε αλλους λαους και πολιτισμους, οπως στην Ινδια, στην Κινα, κλπ. Στην Ινδικη μουσικη π.χ ησαν γνωστες τουλαχιστον εννεα διαφορετικες κατηγοριες συναισθηματων, σκεψεων και εννοιων (καθως και αλλων ενδιαμεσων αποχρωσεων τους) που μπορουσε να προκαλει σκοπιμα ο μουσικος με την καταλληλη χρηση των “ραγκας” και των αλλων στοιχειων της μουσικης οργανωσης ! Η εκλεπτυνση της ινδικης μουσικης εφτανε μεχρι του σημειου της διαφοροποιησης των μουσικων κλιμακων που ησαν καταλληλες για τα κομματια που παιζονταν τις πρωϊνες ωρες απο εκεινες που ησαν καταλληλες για τα κομματια που παιζοντουσαν τις απογευματικες και τις βραδινες ωρες. 

Στην Κινα παλι, οπου πιστευαν πως ο ρολος της μουσικης ηταν να εκφραζει την “ουρανια αρμονια και ταξη” που γεννιεται απο την ισορροπια των δυο συμπληρωματικων οργανωτικων αρχων του συμπαντος (το “Γιν” και το “Γιανγκ”) ειχαν θεσπισθει ιδιαιτερα αυστηροι κανονες μουσικης οργανωσης, αναλογα με τις κοινωνικες περιστασεις και τις λειτουργιες που αναμενονταν να υπηρετησει και να εκφρασει η μουσικη. Οι κανονες αυτοι ειχαν φτασει επισης σε σημεια μεγαλης εκλεπτυνσης ωστε να επιβαλλεται να παιζονται καθε φορα σε διαφορετικη τονικοτητα τα μουσικα κομματια, αναλογα με τον μηνα του ετους ή την ωρα που παιζονταν ή ακομα, αναλογα με την αυτοκρατορικη δυναστεια που βρισκονταν στην εξουσια. Η σημασια που εδιναν οι Κινεζοι στα ζητηματα της τηρησης των σωστων κανονων της μουσικης ηταν τοσο μεγαλη ωστε ηδη απο τον 2ο αιωνα π. Χ ειχε δημιουργηθει μια “αυτοκρατορικη υπηρεσια μουσικης” που ειχε σαν σκοπο να επιβλεπει τη χρηση των σωστων μουσικων κλιμακων και τη δημιουργια μουσικων αρχειων. 

Κανοντας ενα τεραστιο χρονικο και εθνολογικο αλμα μπορουμε να φτασουμε και στο δυτικο πολιτισμο των τελευταιων αιωνων, οπου σχηματοποιηθηκε και παγιωθηκε ο διαχωρισμος αναμεσα στον "μειζονα" και στον "ελασσονα" τροπο, που κατεληξαν να αντιστοιχουν στη σαφη ψυχολογικη διακριση αναμεσα σε "χαρουμενες" και σε "λυπημενες" διαθεσεις που, στην πορεια του χρονου, εμπλουτιστηκαν με ολες τις πιθανες διαβαθμισεις, απο το "ευθυμο" εως το "ξεφρενο", κι' απο το "μελαγχολικο" εως το "τραγικο". Μιλωντας λοιπον γενικα μπορουμε να πουμε πως με την παροδο του χρονου, διαμορφωθηκαν σε καθε κοινωνια ορισμενοι μουσικοι κωδικες που διδασκαν τα ατομα πως να συσχετιζουν διαφορετικα ειδη και μορφες μουσικης με διαφορετικες περιστασεις κι’ ακομα, πως να αναγνωριζουν τη σχεση που εχουν τα διαφορετικα ειδη κι’ οι μορφες μουσικης με διαφορετικες κατηγοριες νοηματων και συναισθηματων. Η γνωση αυτων των μουσικων κωδικων αποτελεσε για καθε κοινωνια ουσιαστικο συμπληρωμα της γνωσης ενος κοινου ρεπερτοριου επικοινωνιακων κωδικων, που δεν περιλαμβανει μονο την ομιλουμενη γλωσσα, αλλα και ενα πληθος αλλων εξωγλωσσικων κωδικων επικοινωνιας, οπως τις εκφρασεις του προσωπου και των στασεων του σωματος (το λεγομενο body language), τους τροπους εκφορας και χρωματισμου του λογου (ο λεγομενος “επιτονισμος” της ομιληας), τους τροπους ντυσιματος και συμπεριφορας σε διαφορες περιστασεις, κλπ. Ολα οσα ανηκουν δηλαδη στη γενικωτερη κατηγορια των λεγομενων κωδικων “επισημαντικης συμπεριφορας” (“designative behaviour”). Οι κωδικες αυτοι μπορουν να διαφερουν βεβαια απο κοινωνια σε κοινωνια, αλλα ακομα κι' αναμεσα σε διαφορετικα κοινωνικα στρωματα της ιδιας κοινωνιας. Τετοιες διαφορες μπορει κανεις να τις καταλαβει καλλιτερα οταν βρισκεται αντιμετωπος με διαφορετικους πολιτισμους. Ας σκεφτουμε π.χ ποσο παραδοξη μας φαινεται η τελετουργικη εκφορα του λογου στο παραδοσιακο γιαπωνεζικο θεατρο που στα δικα μας, δυτικα αυτια, μοιαζει να εκφραζει ενα διαρκη θυμο. Μεγαλυτερες, η μικροτερες διαφορες ομως μπορει κανεις να ανακαλυψει ακομα κι' αναμεσα σε διαφορετικα κοινωνικα στρωματα της ιδιας κοινωνιας. Οι τροποι σωματικης εκφρασης των συναισθηματων, οπως κι' οι τροποι χρωματισμου και εκφορας του λογου μπορουν να μας δινουν εξ' ισου σημαντικες πληροφοριες για τη θεση που εχουν τα ατομα μεσα στην κοινωνια οσο κι' ο τροπος με τον οποιο χρησιμοποιουν την γλωσσα .Η αγνοια τετοιων κωδικων εχει μερικες φορες τοσο μεγαλες συνεπειες για την επικοινωνια οσο κι' η αγνοια της ομιλουμενης γλωσσας. 

Ρολος ολων αυτων των εξωγλωσσικων κωδικων ειναι βεβαια η διευκολυνση της επικοινωνιας και της συνοχης μεσα στην κοινωνικη ομαδα. Εχουν ομως κι' αλλο ενα πολυ σημαντικο ρολο : Οι εξωγλωσσικοι κωδικες επικοινωνιας διδασκουν τα ατομα πως να οργανωνουν να ελεγχουν και να εκφραζουν τα συναισθηματα τους και σ' αυτους κυριαρχη θεση εχουν οι μουσικοι κωδικες. Το πως μπορει το ατομο να οργανωνει, να ελεγχει και να κοινοποιει τα συναισθηματα του μεσα απο τετοιους εξωγλωσσικους κωδικες επικοινωνιας σχετιζεται με ενα βασικο κανονα της ψυχολογιας που, καπως απλουστευτικα, μπορει να περιγραφει ως εξης: Κατα την εκφραση των συναισθηματων, συχνα, η μιμηση του αποτελεσματος μπορει να αναπαραγει το αιτιο. Οταν "ντυθει" το ατομο τις μιμικες και τις στασεις που αντιστοιχουν π.χ στα συναισθηματα "χαρα", ή, "λυπη", τοτε, οχι μονο μπορει να μεταδοσει στους τριτους το πως νοιωθει, αλλα μερικες φορες μπορει στ' αληθεια ν' αρχισει να νοιωθει πραγματικα χαρα, η λυπη ! Στη μουσικη ενα κλασσικο παραδειγμα συναντουμε στα μοιρολογια, οπου οι επαγγελματιες μοιρολογηστρες καταληγουν στο τελος να κλαινε κι' οι ιδιες ! 

Οι μουσικοι κωδικες καθε κοινωνιας διαμορφωνονται μεσα στην καθημερινη ζωη των ανθρωπων. Στις παραδοσιακες κοινωνιες αυτοι οι μουσικοι κωδικες διαμορφωνονταν μεσα σε διαφορες κοινωνικες περιστασεις οπως οι θρησκευτικες τελετες, τα γλεντια, κλπ. Αργοτερα, στις αστικες κοινωνιες της δυσης, σημαντικο ρολο αρχισε να εχει η οπερα, οι συναυλιες κι' ακομα πιο προσφατα ο κινηματογραφος, το ραδιοφωνο, οι δισκοι, κλπ. Ειναι γνωστο μαλιστα πως τοσο η οπερα του 19ου αιωνα, οσο κι'ο κινηματογραφος, ως τα μεσα του 20ου -που λειτουργησαν ως κατ' εξοχην λαϊκα ειδη- δεν συνεβαλλαν μονο στη διαμορφωση ενος κυριαρχου μουσικου γουστου, αλλα εφτασαν μερικες φορες να επιβαλλουν και γενικωτερες στασεις και ματιες απεναντι στη ζωη. Στις μερες μας βεβαια ενα μεγαλο μερος αυτων των μουσικων κωδικων -ισως το μεγαλυτερο- διαμορφωνεται πλεον μεσω των media, δηλαδη απο το ραδιοφωνο και την τηλεοραση, που για τους περισσοτερους ανθρωπους των δυτικων κοινωνιων εχουν καταληξει να λειτουργουν ως κυριαρχα μεσα πληροφορησης και κοινωνικης επικοινωνιας, αλλα και κοινωνικοποιησης. Το να πει κανεις πως τα media λειτουργουν τελικα ως κυριαρχα μεσα παραπληροφορησης και χειραγωγησης των συνειδησεων κι' ως κακεκτυπα κοινωνικης επικοινωνιας δεν αλλαζει στην ουσια το γεγονος της κυριαρχιας τους. 

Ενα μεγαλο μερος της διαμορφωσης των μουσικων κωδικων γινεται με αμεσο τροπο, μεσα απο τις μουσικες εκπομπες των media που σχετιζονται με τη λεγομενη "μουσικη βιομηχανια" και διαμορφωνουν ενα κυριαρχο μουσικο γουστο. Θα μπορουσε να βγαλει κανεις πολλα συμπερασματα για τον σημερινο νεοελληνικο πολιτισμο π.χ απο τα κυριαρχα ειδη τραγουδιου που προβαλλονται απο την τηλεοραση και το ραδιοφωνο. Η επαρχιωτικη μιμηση της rock, ο κομπλεξικος ερωτισμος του σεξουαλικα καταπιεσμενου, ο χυδαιος ευδαιμονισμος των νεοπλουτων της παραοικονομιας, ο τρομος μπροστα στην υποχρεωτικη δυτικοποιηση του τροπου ζωης κι' η μυθοποιηση μιας ανυπαρκτης πλεον "Ανατολης", κλπ, κλπ, ολα αυτα μπορουν να διαβαστουν μεσα απο το κυριαρχο μουσικο γουστο που διαμορφωνουν και επιβαλουν στις μερες μας τα ιδιωτικα media, ενα γουστο που αντιστοιχει σε κυριαρχες συμβολικες κατηγοριες που ισχυουν για ορισμενα κοινωνικα στρωματα και που τεινει να επιβληθει στο συνολο της κοινωνιας. Εξ' ισου πολλα συμπερασματα βεβαια θα μπορουσε να βγαλει κανεις για τον συγχρονο μαζικο δυτικο πολιτισμο απο τα κυριαρχα ειδη μουσικης που διανεμονται παγκοσμιως απο τα media προς καταναλωση των μαζων. Οι εξουθενωτικες εντασεις, η σπασμωδικοτητα ή, η μονοτονια του ρυθμου, που εκφραζουν καταστασεις διαρκους εκνευρισμου και οργης ή, νευρικης χαυνωσης και κατατονιας και εκφραζουν συναισθηματα αλλοτριωσης, θυμου, κοινωνικου αποκλεισμου και ακαθοριστης απογνωσης, η αποσπασματικοτητα των ακουστικων και οπτικων ερεθισματων των video clips που αντιστοιχουν σε μια αδυναμια εστιασης της προσοχη και σηματοδοτουν μια βαθυτερη αποσπασματικοτητα της συνειδησης, κλπ. Η μουσικη δεν εχει μυστικα, αρκει να μπορει κανεις να την διαβασει. 

Δεν ειναι ομως μονο οι ειδικες μουσικες εκπομπες αυτες που διαμορφωνουν τους μουσικους κωδικες της κοινωνιας μας. Ενα μεγαλο μερος αυτης της διαμορφωσης των μουσικων κωδικων περναει και μεσα απο τις εκπομπες επικαιροτητας, μεσα απο τα δελτια ειδησεων και μεσα απο τις διαφημισεις που συνοδευονται σχεδον κατα κανονα απο μουσικη. Σ' ολες αυτες τις περιπτωσεις η μουσικη δεν αποτελει ισως το κυριαρχο μηνυμα, το συνοδευει ομως με καθοριστικους τροπους που δεν γινονται ευθεως αντιληπτοι απο τον ακροατη, αλλα που δεν παυουν να λειτουργουν σε δευτερα επιπεδα της συνειδησης του. Μπορουμε μαλιστα να πουμε πως, ακριβως επειδη η μουσικη σ'αυτες τις περιπτωσεις λειτουργει, τροπον τινα, με "πλαγιους τροπους", παρεμβαινει ισως βαθυτερα και πιο καθοριστικα στη συνειδηση και στον ψυχισμο του ακροατη, χωρις ο ιδιος να το γνωριζει και χωρις να μπορει να αντισταθει. 

Ας σκεφτουμε το εξης : Σχεδον καθημερινα παρακολουθουμε στη τηλεοραση διαφορα ρεπορταζ για πολεμικες επιχειρησεις, για δυστυχηματα, για σφαγες σε διαφορα σημεια του πλανητη, κλπ, κι' ενω στην οθονη ξετυλισσονται εικονες συγκλονιστικης βαρβαροτητας και δυστυχιας, οι ιδιες αυτες εικονες συνοδευονται απο μια μουσικη χολλυγουντιανου υφους που παραπεμπει σε αντιστοιχες ταινιες που εχουν ως στοχο την αναψυχη του θεατη. Ο εκφωνητης μπορει να μιλαει για σοβαρα, η και για τραγικα θεματα, κατω απο τα λογια του ομως υπαρχει ενα διαρκες μουσικο φοντο -το λεγομενο "χαλι", ετσι ωστε ο ακροατης "να μην πληττει", η ακομα και να "διασκεδαζει" ! Ο εκφωνητης λεει δυο-τρεις κουβεντες, μετα σταματαει κι' η μουσικη δυναμωνει για λιγο, μετα χαμηλωνει και ξανακουγονται τα λογια, κλπ. Η προθεση για "επεξηγηση" του δραματικου περιεχομενου ειναι τοσο εμφανης που μετατρεπει τελικα την ειδηση σε συμπληρωμα της μουσικης υποκρουσης. Μ' αυτο τον τροπο του διαρκους fade-in, fade-out ακομα κι' η σημαντικωτερη πληροφορια μετατρεπεται εμμεσως σε προϊον αναψυχης, δεν περναει στην συνειδηση του ακροατη, δεν υποχρεωνει σε καμμια σκεψη η κριτικη. 

Αλλα ακομα κι οταν δεν χρησιμοποιειται στα δελτια ειδησεων αυτη η τεχνικη τoυ μουσικου "χαλιου", υπαρχει ωστοσο παντoτε η διαρκης παρεμβολη των διαφημισεων, που αποτελουν φυσικα το πραγματικο προϊον των media, αρα εχουν παντα απολυτη προτεραιοτητα. Οσο σημαντικο ή συγκλονιστικο κι' αν ειναι το αντικειμενο του ρεπορταζ, μια σπουδαια επιστημονικη ανακαλυψη, ο θανατος ενος μεγαλου καλλιτεχνη, η γενοκτονια ενος ολοκληρου λαου, αναγκαστικα το ρεπορταζ διακοπτεται για να παρεμβληθουν τα απαραιτητα διαφημιστικα spots με τη δικηα τους χαζοχαρουμενη μουσικουλα, που βρισκεται σε πληρη αντιθεση με το νοημα των πληροφοριων που προηγουνται και επονται. Αυτη η ακριτη συνυπαρξη σημαντικων ειδησεων και διαφημισεων εξομοιωνει τελικα τα δυο ειδη πληροφοριας στις συνειδησεις. Ετσι, μπορει κανεις να πει πως, μεσω των media, τεινει να εξαπλωνεται και να κυριαρχει ενα γενικευμενο φαινομενο μουσικης αχρωματοψιας, υπο την εννοια του ακριτου -η και ασεβους- συσχετισμου της μουσικης με διαφορα νοηματα. 

Το φαινομενο αυτο εντασσεται στην γενικωτερη λειτουργια και στρατηγικη των media τα οποια, για καθαρα εμπορικους –αλλα και πολιτικους- λογους, κατασκευαζουν συστηματικα μια διδιαστατη πραγματικοτητα, οπου τα παντα προβαλλονται, άλλοτε ως εξ' ισου σημαντικα και κρισιμα, αλλοτε ως εξ' ισου αδιαφορα και ανωδυνα. Οι "σατανιστες" και ο πολεμος στο Ιρακ, η συλληψη ενος διαρρηκτη κι' η χρεωκοπια του ασφαλιστικου συστηματος, η βαθμολογια στις πανελληνιες εξετασεις και η καταστροφη της χωρας απο τις πυρκαγιες, κλπ, ολα εξομοιωνονται και μετατρεπονται σε απλα "ερεθισματα" προς μαζικη καταναλωση. Τα παντα εξαρτωνται απο το σερβιρισμα κι' οχι απο το περιεχομενο, με αποτελεσμα να καταστρεφεται στη συνειδηση των θεατων η αισθηση της προτεραιοτητας και της διαβαθμισης σε σοβαροτητα και κρισιμοτητα των γεγονοτων. 

Οι πολιτικες προεκτασεις που εχει τουτο ειναι βεβαια προφανεις. Οταν τα δελτια ειδησεων συντασσονται με βασει τους δεικτες της “ακροαματικοτητας” τοτε υποσκαπτεται στα θεμελια της η εννοια της δημοκρατιας. Γιατι, για να μπορει καποιος να κρινει και να αποφασισει για τα κοινα πρεπει προηγουμενως να ειναι ενημερωμενος για τα πραγματικα γεγονοτα. Οταν ομως τα γεγονοτα επιλεγονται ή αποσιωπονται και εν τελει φιλτραρονται σκοπιμως, τοτε η πραγματικοτητα φτανει στους πολιτες παραμορφωμενη, με ολες τις συνεπειες που εχει τουτο. Ωστοσο, η ζημια ομως δεν σταματαει στο πολιτικο επιπεδο. Η ισοπεδωση που επιβαλλουν τα media εχει ως αποτελεσμα και μια βαθυτερη διαστρεβλωση και μια απονεκρωση του ιδιου του συναισθηματικου κοσμου του κοινου. Για να ξαναγυρισουμε στη μουσικη, δεν θα ηταν υπερβολη αν ελεγε κανεις πως στις μερες μας και στη δικηα μας κοινωνια, λογω των media, αρχιζουν να καταστρεφονται καποιοι μουσικοι κωδικες που μπορουν να συσχετιζουν την μουσικη με νοηματα. Κι’ αναρρωτιεμαι, οταν καταστραφουν αυτοι οι κωδικες, δεν εχουν αραγε καταστραφει και καποιοι κωδικες, βασει των οποιων το ατομο μαθαινει να οργανωνει τα συναισθηματα του και να τα συσχετιζει επισης με νοηματα; Πιστευω πως σε μεγαλο βαθμο ισχυει τουτο. 

Το οτι η μουσικη μπορει να εκφραζει τις μεταλλαγες των συναισθηματικων διαθεσεων ειναι αναντιρρητο. Μπορει αλλωστε να το διαπιστωσει ο καθενας για λογαριασμο του. Η “ευθυμη” μουσικη π.χ παραπεμπει σε “ευθυμη” διαθεση, η “μελαγχολικη” μουσικη παραπεμπει στην αντιστοιχη διαθεση,κλπ. Συχνα μαλιστα μπορει κανεις να “παιζει” με τις διαθεσεις του, διαλεγοντας να ακουσει τα αντιστοιχα ειδη μουσικης. Η ικανοτητα του ανθρωπινου ψυχισμου να συντονιζεται με διαφορετικα ειδη μουσικης ειναι δεδομενη. Ομως, περα απο τις οποιες αισθητικες ή "ψυχολογικες" κατηγοριες μπορει να εφαρμοσει κανεις στην μουσικη ακροαση, πρεπει να τονιστει πως αυτη η ικανοτητα του ψυχισμου εξυπηρετει και βαθυτερες ψυχοσωματικες αναγκες. Η φυση δεν προικισε τυχαια τον ανθρωπο με την ικανοτητα της μουσικης αντιληψης, μια ικανοτητα η οποια εξελιχθηκε μαζι με την αναπτυξη του νευρικου συστηματος, της γλωσσικης ικανοτητας και της ανθρωπινης συνειδησης. Μια ικανοτητα που -ας τονιστει- δεν υπαρχει στα ζωα γιατι συνδεεται με την ικανοτητα κατηγοριοποιησης των νοηματων και την αναπτυξη της λεγομενης συμβολικης μνημης στις οποιες βασιστηκαν οι ανωτερες λειτουργιες της νοησης. 

Ξεκινωντας απο το επιπεδο της νευροφυσιολογιας, ειναι γνωστο πως υπαρχουν εξειδικευμενες περιοχες του εγκεφαλου που διαχειριζονται τις διαφορετικες παραμετρους της μουσικης. Οι αρμονικες σχεσεις π,χ γινονται αντιληπτες κυριως μεσω του δεξηου ημισφαιριου, το οποιο επεξεργαζεται τα συγχρονικα ερεθισματα και τις μορφολογικες ενοτητες που γινονται αντιληπτες ως “ολον” (“gestalt), το ιδιο ισχυει και για τη μελωδια, η οποια γινεται αντιληπτη απο τους περισσοτερους ανθρωπους ως περιβαλλουσα αρμονικων σχεσεων μεσω του δεξηου ημισφαιριου. Το ηχοχρωμα επισης γινεται αντιληπτο απο το δεξι ημισφαιριο Ομως, το φραζαρισμα της μελωδιας κι' η δυνατοτητα αναγνωρισης και συσχετισμου των επι μερους συντακτικων ενοτητων της μουσικης απασχολουν κυριως το αριστερο ημισφαιριο, που ειναι υπευθυνο για την επεξεργασια των ερεθισματων που εξελισσονται στο χρονο. (Οπως συμβαινει και με την συντακτικη διαχειριση της γλωσσας, που απασχολει επισης το αριστερο ημισφαιριο). Το ιδιο ισχυει και για την αντιληψη του ρυθμου που τον διαχειριζονται περιοχες του εγκεφαλου οι οποιες ελεγχουν τις σωματοκινητικες λειτουργιες (“motor system”), δηλαδη την διαδοχη των κινησεων του σωματος μεσα στο χωρο και το χρονο. 

Η στενη διασυνδεση της μουσικης με τις νευρολογικες λειτουργιες του εγκεφαλου μπορει να γινει φανερη απο ιατρικα παραδειγματα οπου, παιδια που επασχαν απο αυτισμο και δεν ειχαν αναπτυξει το γλωσσικο αισθητηριο και την ικανοτητα επικοινωνιας με το περιβαλλον, μπορουσαν ωστοσο να παιζουν απο μνημης συνθετα μουσικα κομματια. Στις περιπτωσεις αυτες η μουσικη ικανοτητα μοιαζει να ειναι αποκομμενη απο τις ανωτερες διανοητικες λειτουργιες και παραπεμπει μαλλον σε ενα ειδος "σωματοκινητικης" μνημης. Περα ομως απο τις περιπτωσεις τετοιων "μουσικων αυτοματων", ειναι γνωστο π.χ πως η μουσικη μπορει να λειτουργησει ρυθμιστικα στις περιπτωσεις ατομων που πασχουν απο τραυλισμο (ο οποιος εξαφανιζεται οταν οι ανθρωποι, αντι να επιχειρησουν να μιλησουν, τραγουδουν οσα θελουν να πουν !). Ακομα πιο ενδιαφερον εχει το οτι η μουσικη μπορει να λειτουργησει θεραπευτικα σε περιπτωσεις ασθενων που πασχουν απο τη νοσο του Parkinson. Στις περιπτωσεις αυτες η αντιληψη της μουσικης οργανωσης, που σχετιζεται αμεσα με τις σωματοκινητικες λειτουργιες λειτουργει, τροπον τινα, “ισομορφικα”, προσφεροντας ειδος εναλλακτικου νευρολογικου “κανναβου” που μπορει να υποκαθιστα –τουλαχιστον προσωρινα- τις βραχυκυκλωμενες νευρωνικες συναψεις που σχετιζονται με τη διαχειριση των κινησεων του σωματος. Σημαντικο ομως ειναι να τονιστει πως τουτο ισχυει μονο για ορισμενα ειδη μουσικης που εμφανιζουν υψηλο βαθμο οργανωσης και υπο την προϋποθεση πως ο ασθενης ειναι σε θεση να τα αναγνωριζει και να συντονιζεται μ' αυτα λογω της πολιτιστικης του εξοικειωσης που του εχει διαμορφωσει τις απαραιτητες αντιληπτικες “αποκρισεις εθισμου” (“habit responses”) στις οργανωτικες διαδικασιες της μουσικης. Η ακροαση εργων του Mozart η του Bach π.χ μπορει να εχει ευνοϊκα αποτελεσματα στις περιπτωσεις ασθενων που ειναι ικανοι να αναγνωριζουν τη μουσικη οργανωση αυτων των μουσικων ειδων, ετσι ωστε να μπορουν συντονιστουν ψυχοσωματικα μ’αυτες. Η ιδια μουσικη δεν εχει αποτελεσματα στην περιπτωση ατομων που εχουν διαφορετικη πολιτιστικη διαμορφωση και δεν μπορουν να αναγνωρισουν τετοιους μουσικους κωδικες. Εδω δηλαδη εχουμε ενα χαρακτηριστικο παραδειγμα που συνδεει τα στυλ δηλαδη τους μουσικους κωδικες -που διαμορφωνονται και εμπεδωνονται κοινωνικα- με τη νευροφυσιολογια. Εχουμε ενα παραδειγμα που συνδεει το εξω με το μεσα, την κοινωνια με την βιολογικη συγκροτηση του ατομου. 

Προχωροντας περα απο τα πρωτογενη επιπεδα της αναγνωρισης και επεξεργασιας των μουσικων ερεθισματων, που εντοπιζονται σε επι μερους περιοχες του εγκεφαλου, και της στενης συνδεσης της μουσικης με τις σωματοκινητικες λειτουργιες του εγκεφαλου, αποδεικνυεται πως η ικανοτητα της μουσικης αντιληψης σχετιζεται με τις υψηλωτερες ιεραρχιες της λειτουργιας του νου, με τους μηχανισμους και την ικανοτητα διαμορφωσης κατηγοριων, αφηρημενων εννοιων και συσχετισμου τους. Πραγματι, εχουν γινει κατα καιρους πειραματα με σπουδαστες μαθηματικων, οπου εχει παρατηρηθει πως, για λιγη ωρα μετα την ακροαση ορισμενων ειδων μουσικης που εχουν υψηλη οργανωση, υπηρξε μια αυξημενη ικανοτητα πολλων φοιτητων στην επιλυση μαθηματικων προβληματων –ιδιαιτερα δε προβληματων που αφορουν σε γεωμετρικες σχεσεις. Φυσικα, και στις περιπτωσεις αυτες προϋποτιθεται οτι οι φοιτητες με τους οποιους εγιναν τετοια πειραματα ησαν εξοικειωμενοι με τα ειδη μουσικης που ακουγαν. Ειχε διαμορφωθει δηλαδη μεσα τους –λογω της αντιληπτικης τους διαμορφωσης σε συγκεκριμμενα πολιτιστικα πλαισια- καποιος “ισομορφισμος” αναμεσα στη δυνατοτητα αντιληψης και ψυχοσωματικης αποκρισης σε συγκεκριμμενες μορφες μουσικης οργανωσης και αντιστοιχισης τους με νοητικες δραστηριοτητες που σχετιζονται με την αφαιρετικη σκεψη, με τις ικανοτητες κατηγοριοποιησης, συσχετισμου των συμβολων, κλπ. 

Απο τα παραπανω παραδειγματα λοιπον προκυπτει πως διαφορες μορφες μουσικης μπορουν να σχετιζονται, τοσο με τη ρυθμιση σωματοκινητικων λειτουργιων, οσο και με υψηλωτερoυς μηχανισμους της νοητικης δραστηριοτητας, αλλοτε ανεξαρτητα απο τα εκαστοτε θεσμοποιημενα νοηματα που τους αποδιδουμε ως "αισθητικες μορφες", κι αλλοτε σε συναρτηση μ’αυτα ! (Στην περιπτωση του τραυλισμου ή των αυτιστικων παιδιων π.χ η μουσικη φαινεται πως επιδρα “ισομορφικα” με την νευρολογικη συγκροτηση του εγκεφαλου, επιτρεποντας την ρυθμιση ή, την μηχανικη επαναληψη καποιων σωματοκινητικων λειτουργιων, οπως ειναι ο ελεγχος των μυων του στοματος που ελεγχουν την ομιληα ή, το παιξιμο ενος μουσικου οργανου. Στην περιπτωση ομως των επιληπτικων ατομων ή των φοιτητων, προϋποτιθεται η βιωματικη εξοικειωση με συγκεκριμμενα μουσικα στυλ, ετσι ωστε να μπορει να γινει αντιληπτη απο τον εγκεφαλο τους η μουσικη οργανωση τους και να επιδρασει ρυθμιστικα πανω τους). Το φαινομενο της μουσικης αντιληψης λοιπον ειναι αποτελεσμα μιας αλληλεξαρτησης παρα πολλων επι μερους μηχανισμων, που ξεκινουν απο το επιπεδο της νευρολογικης συγκροτησης του εγκεφαλου και φτανουν στα υψηλωτερα ιεραρχικα επιπεδα της συνειδησης. Ειναι ενα "ολιστικο" φαινομενο, οπως ολιστικο φαινομενο ειναι κι' η ιδια η ανθρωπινη συνειδηση. 

Ωστοσο, περα απο το πρωτογενες επιπεδο της νευροφυσιολογιας, που εξεταζει το πως η μουσικη μπορει να σχετιζεται με τετοιες διαδικασιες αυτοματης “μεταφρασης”, απο ενα επιπεδο νευρωνικων λειτουργιων σε ενα αλλο, η μουσικη αντιληψη σχετιζεται αμεσα με τις ανωτερες διαδικασιες της συνειδησης, μεταξυ των οποιων κυριαρχη θεση εχει η διαχειριση των συναισθηματων. Μεσω της μουσικης, οι συγκινησιακες αποκρισεις (“emotions”) σε ηχητικα ερεθισματα, που απο μονες τους ειναι νοηματικα αδιαφορο-ποιητες, καθως ανηκουν στην κατηγορια των ενστικτων ή των αντανακλαστικων, μπορουν να “μεταφραζονται” και να γινονται αντιληπτες ως διαφοροποιημενες “συναισθηματικες ποιοτητες” (που ο Edelmann χαρακτηριζει ως “values” = αξιολογικες διαφοροποιησεις). Το ατομο μαθαινει –λογω της πολιτιστικης του διαμορφωσης- να συσχετιζει τετοιες αδιαφοροποιητες συγκινησιακες αποκρισεις σε ηχητικα ερεθισματα (“δυνατο-σιγανο”, “ψηλο-χαμηλο”, “γρηγορο-αργο”, “οξυ-μαλακο”, κλπ, σε συνδυασμο και με διαμορφωμενες αποκρισεις εθισμου σε μουσικες διαδικασιες, οπως ειναι, π.χ στον δυτικο πολιτισμο, η αναγνωριση του “μειζονος” και του “ελασσονος” τροπου, των “συμφωνων” και των “διαφωνων” διαστηματων, η “αρμονικη αναμονη”, κλπ) με συγκεκριμμενες κατηγοριες συναισθηματικων ποιοτητων, τις οποιες μπορει να τις κατηγορικοποιει, να τις διαφοροποιει και να τις ιεραρχει με τροπους αναλογους με τους οποιους μπορει να κατηγορικοποιει και να ιεραρχει τα νοηματα της γλωσσας. Καθως η μουσικη κινειται μεσα στο χρονο, μπορει να καθοριζει την αρθρωμενη διαδοχη και μεταλλαγη τετοιων συναισθηματικων ποιοτητων, προσφεροντας στο ατομο ενα παλλωμενο “ερμηνευτικο κανναβο” που του επιτρεπει να βιωνει με αρθρωμενο τροπο την μεταλλαγη αυτων καθεαυτων των συναισθηματων του (“feelings”). Για να το πουμε ποιητικα, ειναι σαν να ριχνει κανεις αλευρι πανω σε ενα φαντασμα, προκειμενου να δει το περιγραμμα του! 

Κι οπως συμβαινει με την γλωσσα, οπου η ικανοτητα κατανοησης και χειρισμου ορισμενων περισσοτερο ή λιγωτερο εξειδικευμενων νοηματων εχει συνεπειες στην δυνατοτητα κατανοησης ή μη διαφορων πτυχων της πραγματικοτητας, ετσι κι η ικανοτητα αντιληψης καποιων περισσοτερο ή λιγωτερο λεπτων μουσικων διαδικασιων και ψυχοσωματικης ανταποκρισης σ’ αυτες ισοδυναμει με την ικανοτητα βιωσης ή μη, αντιστοιχων συναισθηματικων ποιοτητων. Ενα ατομο που μπορει -λογω βιωματικης εξοικειωσης- να συντονιζεται με τις διαφορες οργανωτικες διαδικασιες της μουσικης εχει αναπτυξει μεσα του αυτο τον υποβοηθητικο “ερμηνευτικο κανναβο” που του επιτρεπει να αποκτα μεγαλυτερη συνειδηση των συγκινησιακων του διακυμανσεων και, εν τελει, μεγαλυτερη αυτοσυνειδησια. Ο υποβοηθητικος κανναβος χειρισμου των συναισθη-ματικων ποιοτητων που προσφερει η μουσικη επιτελει αναλογες λειτουργιες και εχει αναλογες συνεπειες για την αναπτυξη της συναισθηματικης νοημοσυνης με εκεινες που επιτελει ο συμβολικος κανναβος που προσφερει η γλωσσα, πανω στον οποιο αρθρωνεται η σκεψη. 

Τουτο μας οδηγει να αναφερθουμε στη στενη σχεση που εχει η μουσικη με την γλωσσα. Τοσο η αντιληψη της γλωσσας, οσο και της μουσικης, βασιζονται στην αναπτυξη της συμβολικης μνημης που επιτρεπει την κατηγοριοποιηση των νοηματων και τη διαχειριση της χρονικης αλληλουχιας τους μεσω “επανατροφοδοτουμενων βροχων αναδρασης” (“Recursive Transition Networks- RTN”). Στην περιπτωση της γλωσσας, η λειτουργια της “RTN” επιτρεπει τη διαχειριση της χρονικης αλληλουχιας και του συσχετισμου των νοηματων μεσα απο συντακτικες διαδικασιες, κατι που συμπιπτει με τον ειρμο της ιδιας της σκεψης. Οι γλωσσες μπορουν να περιγραφουν ως μεσα συμβολο-ποιησης και διαχειρισης των νοηματων που διαχειριζεται η σκεψη, ο δε τροπος χρησης της γλωσσας αντανακλα εν πολλοις και τον τροπο λειτουργιας της σκεψης. Στην περιπτωση της μουσικης, η λειτουργια της “RTN” επιτρεπει, επισης μεσα απο συντακτικες διαδικασιες, τη διαχειριση της χρονικης αλληλουχιας και συσχετισμου των διαφορετικων “συναισθηματικων ποιοτητων” που σηματοδοτουν οι μουσικες διαδικασιες, κατι που συμπιπτει με την υποκειμενικη βιωση του ειρμου των συναισθηματικων μεταβολων. Υπ’ αυτη την εννοια, τα διαφορετικα μουσικα ιδιωματα και στυλ μπορουν να περιγραφουν ως διαφορετικες “μουσικες γραμματικες” (ή, ως διαφορετικα “μουσικα συντακτικα”) που οργανωνουν και κατευθυνουν με διαφορετικους τροπους τις μεταβολες των συναισθηματικων ποιοτητων και των ψυχολογικων διαθεσεων που διαχειριζεται η συνειδηση του ακροατη. Το γεγονος πως η μουσικη μπορει να “απεικονιζει” τετοιες συναισθηματικες ποιοτητες και μεταβολες των συναισθηματικων διαθεσεων σημαινει πως διευκολυνει το ατομο να αποκτα συνειδηση αυτων των συναισθηματικων ποιοτητων και διαθεσεων. Διαφορετικες συναισθηματικες ποιοτητες και ψυχολογικες διαθεσεις μπορουν, μεσω της μουσικης, να “μεταφραζονται” σε κατηγοριες που μπορει να τις διαχειριστει η συνειδηση με τροπους αναλογους μ’ εκεινους που εφαρμοζει στη διαχειριση των εννοιολογικων κατηγοριοποιησεων. 

Εδω εντοπιζονται λοιπον τοσο οι αναλογιες, οσο και οι διαφορες αναμεσα στους τροπους λειτουργιας και στα περιεχομενα της γλωσσικης και της μουσικης αντιληψης. Η γλωσσα λειτουργει ως μια “οθονη” ή, ως ενα “ικριωμα”, που επιτρεπει την κατηγοριο-ποιηση των εννοιων και την αρθρωση της σκεψης. Η μουσικη παλι λειτουργει ως μια “οθονη” ή, ως ενα “ικριωμα”, που επιτρεπει την κατηγορικοποιηση και την αρθρωση της μεταβαλλομενης υποκειμενικης εμπειριας η οποια περιλαμβανει, οχι μονο τα νοηματα που διαχειριζεται η σκεψη, αλλα και τις αισθησεις, τους ψυχολογικους συνειρμους και τα συναισθηματα. Καθως η γλωσσα επιτρεπει την κατηγοριοποιηση και την οργανωση της σκεψης, επιτρεπει στη συνειδηση να “αντανακλαται στον εαυτο της”, οδηγωντας την αναπτυξη αυτου που θα μπορουσε να χαρακτηριστει ως “επιγνωση του εγω”, ή, ως “αυτοσυνειδησια”. Αντιστοιχα, καθως η μουσικη επιτρεπει την κατηγοριοποιηση και την οργανωση της εναλλαγης των συναισθηματων μεσα στη ροη του χρονου, οδηγει το ατομο σε μια διαφορετικη μορφη “αυτοεπιγνωσης” που θα μπορουσε να χαρακτηριστει κι’ ως “αυτοσυναισθηση”. Μπορουμε λοιπον να πουμε πως οι λειτουργιες της γλωσσικης και της μουσικης αντιληψης ειναι συμπληρωματικες. 

Επιπλεον, καθως η μουσικη μπορει, οχι μονο να εκφραζει, αλλα και να διαμορφωνει την συγκινησιακη δραστηριοτητα, μπορει να την οργανωνει και να επιτρεπει στο ατομο να εχει ενα μεγαλυτερο ελεγχο πανω της. Σε ορισμενες περιπτωσεις μαλιστα μπορει να πει κανεις πως ορισμενες κατηγοριες συναισθηματων γεννιουνται και υπαρχουν για το ατομο, μονο οταν μπορουν να απεικονιζονται μεσω καποιων μορφων μουσικης. Για να φερω ενα καπως σχηματικο παραδειγμα : οι λεπτες συναισθηματικες αποχρωσεις της "ραθυμης νοσταλγιας", οπως αυτη εκφραζεται στον Debussy, οι καταστασεις “ενδωστρε-φους συγκρουσης” οπως εκφραζεται σε διαφορα ειδη ρομαντικης μουσικης, οι καταστασεις “κυνικης απογοητευσης”, οπως εκφραζεται μεσα απο μουσικες του εξπρεσσιονισμου, η “ακατεργαστη οργη”, οπως εκφραζεται μεσα απο διαφορες εκδοχες της heavy metal, κλπ,κλπ. Τετοιες συναισθηματικες αποχρωσεις και εναλλαγες σχετιζονται αμεσα με τη μουσικη που τις εκφραζει και, εν πολλοις, τις επιννοει. 

Προεκτεινοντας την προηγουμενη παρατηρηση καταλαβαινουμε πως η δυνατοτητα αναγνωρισης καποιων περισσοτερο, ή λιγωτερο λεπτων μουσικων αποχρωσεων -που εξαρταται απο την βιωματικη εμπεδωση του μουσικου ιδιωματος και του στυλ, αρα κι’ απο την “πολιτιστικη καλλιεργεια” του ακροατη- ισοδυναμει και με την δυνατοτητα βιωσης, σε επιπεδο υποκειμενικης εμπειριας, των αντιστοιχων συναισθηματικων ποιοτητων που σηματοδοτουνται απ’ αυτες, ενω αντιθετως, η αδυναμια αναγνωρισης τετοιων μουσικων αποχρωσεων συνεπαγεται και την αδυναμια βιωσης τετοιων συναισθηματικων ποιοτητων και αποχρωσεων τους. Γινεται λοιπον φανερη η σημασια που εχει για την αναπτυξη της συναισθηματικης νοημοσυνης η βιωματικη εμπεδωση των μουσικων κωδικων, που μπορουν να μετατρεπουν τα ηχητικα “σημαινοντα” σε ψυχολογικα “σημαινομενα” και τους επιτρεπουν να αρθρωνονται με γλωσσικους-συντακτικους μηχανισμους μεσα στο χρονο. Και φυσικα, τοσο οι γλωσσικοι, οσο κι οι μουσικοι κωδικες, διδασκονται και εμπεδωνονται στα σταδια της κοινωνικοποιησης. Οταν λοιπον μια κοινωνια καταστρεφει τους μουσικους κωδικες ειναι σαν να καταστρεφει καποιες δυνατοτητες του ατομου για υποκειμενικη βιωση ορισμενων συναισθηματικων ποιοτητων και, εν τελει, για αυτοσυνειδησια κι αυτοσυναισθηση. 

Σε οτι αφορα τη γλωσσα, ειναι φανερο οτι το πολιτιστικο πλαισιο καθοριζει σε μαγαλο βαθμο, οχι μονο τον πλουτο του λεξιλογιου, αλλα και την συντακτικη ικανοτητα ενος ανθρωπου, αρα καθοριζει σε μεγαλο βαθμο και τη δυνατοτητα του να αντιλαμβανεται και να εκφραζει η οχι ορισμενα πραγματα και με ποιο τροπο. Αν σκεφτει μαλιστα κανεις οτι ορισμενες εννοιες -συχνα καιριες για την επιβιωση και την αυτοσυνειδησια- δεν υπαρχουν για το ατομο εαν δεν καταφερουν να διατυπωθουν σε καποια γλωσσα, τοτε καταλαβαινει την σημασια που μπορει να εχει ο βαθμος πολυπλοκοτητας και η δυνατοτητα χειρισμου των κωδικων της γλωσσικης επικοινωνιας. Τουτο ομως ισχυει επισης και για τους εξωγλωσσικους κωδικες επικοινωνιας. Εχει επισημανθει εδω και πολλα χρονια (απο τους Ch. Blondel, Μ. Halbwachs κλπ) πως η “γλωσσα των συγκινησεων”, οι μιμικες του προσωπου, οι στασεις του σωματος -και κατ’ επεκταση κι’ ο ιδιος ο συγκινησιακος πλουτος που μπορει να βιωνεται απο τα ατομα σε επιπεδο υποκειμενικης εμπειριας- εχει διαφορές που καθοριζονται απο το κοινωνικο πλαισιο. Ενας ορεσιβειος τσοπανος που ζει σε μια μικρη απομονωμενη κοινοτητα κι’ ενας κατοικος μιας πολης δεν εχουν το ιδιο “συγκινησιακο λεξιλογιο” γιατι διαφερουν οι επικοινωνιακες απαιτησεις των κοινωνικων τους πλαισιων. Προσεξτε: οι διαφορές αναμεσα στο συγκινησιακο λεξιλογιο δεν οφειλονται μονο στο γεγονος οτι διαφερουν οι καταστασεις που βιωνουν και που καλουνται να εκφρασουν οι ανθρωποι μεσω της γλωσσα των συγκινησεων, αλλα και στο οτι διαφερουν οι κωδικες “επισημαντικης συμπεριφορας” που εχουν διαμορφωθει στα αντιστοιχα κοινωνικα τους πλαισια. Αυτο αραγε σημαινει οτι υπαρχει μια μεγαλυτερη, η μικροτερη “εκφραστικη γκαμμα συγκινησεων” και κατ' επεκταση ο "βουνισιος", ή ο "αστος", "χαιρονται" η "λυπουνται", ο καθενας με διαφορε-τικους τροπους ; Σημαινει αραγε αυτο πως υπαρχει μια διαβαθμιση ως προς την εκλεπτυνση των συγκινησεων που μπορει να νοιωθει ενας ανθρωπος, αναλογα με την διαπαιδαγωγηση του; Αναλογα με την ικανοτητα του να διαχειριζεται περισσοτερο η λιγωτερο πολυπλοκους κωδικες επικοινωνιας ; Πραγματι, φαινεται πως ισχυει κατι τετοιο. 

Κι’ακομα πιο σημαντικο: Μηπως τελικα οι διαφορές πολυπλοκοτητας των κωδικων επικοινωνιας εχουν και νευροφυσιολογικες προεκτασεις για τον ανθρωπο; Μηπως παρεμβαινουν με βαθυτερο τροπο ακομα και στον τροπο με τον οποιο λειτουργει το ιδιο του το σωμα; Οσο κι'αν ακουγεται τολμηρη αυτη η σκεψη, υπαρχουν ωστοσο ενδειξεις που θα μπορουσαν να την στηριξουν. Ειναι γνωστο π.χ πως στα σταδια αναπτυξης του εγκεφαλου υπαρχει η λεγομενη "κρισιμη περιοδος" για την ενεργοποιηση των γλωσσικων "κεντρων", που τοποθετειται περιπου μεχρι τα 8 χρονια, μετα την οποια αυτα τα κεντρα αδρανοποιουνται και καθισταται αδυνατη η εκμαθηση οποιασδηποτε γλωσσας. Αν δηλαδη το περιβαλλον δεν προσφερει εγκαιρως στο παιδι τα καταλληλα γλωσσικα ερεθισματα, τοτε δεν αναπτυσσονται στον εγκεφαλο του οι καταλληλοι νευρολογικοι μηχανισμοι που επιτρεπουν την αναπτυξη της γλωσσικης ικανοτητας και, εν τελει, της νοησης. Κατι αναλογο εχει αποδειχτει πως συμβαινει και με τη μουσικη. Νεωτερες ερευνες εχουν αποδειξει πως η ικανοτητα αναγνωρισης της μελωδιας και της αρμονιας, εξαρταται κι' αυτη απο καποιες "κρισιμες περιοδους" της αναπτυξης της νευρολογικης συγκροτησης του εγκεφαλου που τοποθετουνται μεταξυ των 8 και των 10 ετων. Εαν το περιβαλλον δεν προσφερει εγκαιρως τα καταλληλα μουσικα ερεθισματα, τοτε δεν αναπτυσσονται ορισμενοι μηχανισμοι που σχετιζονται με τη μουσικη αντιληψη. 

Ακομα πιο σημαντικες ενδειξεις για τη στενη σχεση που μπορει να υπαρχει αναμεσα στη διαμορφωση της νευρολογικης συγκροτησης του εγκεφαλου και στους κωδικες επικοινωνιας, αναμεσα στο "μεσα" του εγκεφαλου και στο "εξω" της κοινωνιας, μας προσφερουν ορισμενες επαναστατικες ερευνες της νευροφυσιολογιες που αναφερουν το εξης καταπληκτικο: Σε περιπτωσεις τραυματων στον εγκεφαλο που ειχαν ως αποτελεσμα την μερικη -η και την ολικη παραλυση καποιων μελων- τα ατομα που ειχαν υψηλωτερο δεικτη νοημοσυνης -αλλα και μεγαλυτερη “πνευματικη καλλιεργεια” -οτι κι’αν σημαινει αυτο!- καταφερναν να αυτοθεραπευονται πολυ πιο γρηγορα απο ατομα με λιγωτερη ευφυϊα και καλλιεργεια. Ο εγκεφαλος τους ηταν σε θεση να υποκαταστησει τις κατεστραμμενες περιοχες, μεταφεροντας καποιες λειτουργιες σε αλλες που δεν ειχαν φθαρει κι' ετσι καταφερνε να επανορθωσει την ζημια ! Θα μπορουσε δηλαδη να υποθεσει κανεις οτι η “πνευματικη καλλιεργεια” -δηλαδη η δυνατοτητα διαχειρισης διαφορων κωδικων επικοινωνιας- ειναι κατι αναλογο με την διαδικασια προγραμματισμου ενος computer. Kαθως ο εγκεφαλος καλειται να επεξεργαστει μεγαλυτερα ποσα πληροφοριας, αναπτυσσει ενα πιο πολυπλοκο δικτυο νευρωνικων συναψεων. Αποκτα ετσι ενα πιο συνθετο “κανναβο” που του επιτρεπει μια μεγαλυτερη ευελιξια στην διαχειριση καθε ειδους πληροφοριας, μεταξυ των οποιων περιλαμβανονται και πληροφοριες που σχετιζονται με τη λειτουργια του ιδιου του σωματος ! 

Τι θα σημαινε αραγε τουτο ; Θα σημαινε πως υπαρχει μια στενη αλληλεξαρτηση αναμεσα στη διαμορφωση της ανθρωπινης συνειδησης και στην κοινωνια, αναμεσα στην αναπτυξη του νου και στους συμβολικους κωδικες επικοινωνιας. Ο ανθρωπος δηλαδη μπορει να γεννιεται με τη γενετικη δυνατοτητα να φτασει σε ενα συγκεκριμμενο βαθμο νοητικης αναπτυξης. Καπου ομως παρεμβαινει καθοριστικα το κοινωνικο πλαισιο που αναλαμβανει να “προγραμματισει” τα ατομα, αλλοτε αξιοποιωντας τις γενετικες προδιαγραφες τους κι’ αλλοτε περιοριζοντας τις. Τουτο μεταφραζομενο σε επιπεδο νευροφυσιολογιας σημαινει πως : ειτε αναπτυσσονται, ειτε οχι οι απαραιτητες νευρωνικες συναψεις που επιτρεπουν τις καταλληλες νοηματικες και συμβολικες δικτυωσεις. Κατ’ αυτο τον τροπο οι εξωτερικοι παραγοντες μπορουν να μεταφραζονται σε βιολογικους. Τουτο το εχουμε δει απειρες φορες να συμβαινει στα ζωα, οπου ειναι συνηθες το φαινομενο της βιολογικης προσαρμογης του οργανισμου σε εξωτερικους παραγοντες, (γουνα, προστατευτικος χρωματισμος “παραλλαγης”, αναλογα με τους κινδυνους του περιβαλλοντος, διαμορφωση των μελων του σωματος, κλπ), γι’ αυτο αλλωστε υπαρχουν και τοσες πολλες ρατσες ζωων της ιδιας οικογενειας ! 

Μιλωντας καπως αλληγορικα θα μπορουσαμε να παρομοιασουμε τον τροπο με τον οποιο αναπτυσσεται η συνειδηση με τον τροπο με τον οποιο ορισμενα οστρακοειδη "υφαινουν" το σκληρο τους περιβλημα και μεσα απ'αυτη την "υφανση" αναδυεται η εξωτερικη τους μορφη. Μπορουμε δηλαδη να φανταστουμε τη νοηση σαν ενα “κανναβο”, σαν ενα παλωμενο δικτυο απο αλληλεξαρτουμενες συνειδητες και ασυνειδητες αποκρισεις, απο αυτοματισμους και συσχετισμους και κατηγοριοποιησεις που λειτουργουν σε διαφορα επιπεδα ιεραρχιας και που περιλαμβανουν και τις λογικες και τις συναισθηματικες διαστασεις. Μεσα απο την "υφανση" ενος τετοιου αϋλου κανναβου -που θα μπορουσαμε να τον παρομοιασουμε επισης πολυ απλοϊκα με ενα ειδος software- αναδυεται η μορφη της συνειδησης. Ο βαθμος της συνθετοτητας αυτου του "κανναβου", μεσω του οποιου αναδυεται και λειτουργει η συνειδηση εξαρταται απο τις επικοινωνιακες απαιτησεις του πλαισιου. Υπαρχει δηλαδη μια αμεση αλληλεπιδραση αναμεσα στα συμβολα, τις σημασιες και τις εννοιες αλλα και τις συγκινησιακα ερεθισματα που επικρατουν στο κοινωνικο περιβαλλον και που καλειται να χειριστει το ατομο και στον τροπο με τον οποιο αναπτυσσεται και διαμορφωνεται η συνειδηση του. Οσο πιο σύνθετες ειναι οι επικοινωνιακες απαιτησεις του κοινωνικου πλαισιου τοσο πιο πλουσιοι ειναι οι γλωσσικοι και οι εξωγλωσσικοι κωδικες που καλειται να διαχειριστει το ατομο. Ειναι φανερο πως ατομα που εκπαιδευονται μεσα σ' ενα πλουσιο νοηματικο, αλλα και συγκινησιακο, περιβαλλον αναπτυσσουν πιο συνθετες και πιο ολοκληρωμενες προσωπι-κοτητες. Η, για να το πουμε και διαφορετικα : οσο πιο συνθετα ειναι τα “προγραμματα” που καλειται να διαχειριστει η συνειδηση, τοσο πιο συνθετη ειναι κι' η διαμορφωση της ιδιας της συνειδησης. 

Αυτη η στενη αλληλεξαρτηση αναμεσα στη διαμορφωση της ατομικης συνειδησης και το πολιτιστικο πλαισιο εχει διατυπωθει μεταξυ αλλων κι’ απο τον R. Dawkins ο οποιος εισηγαγε την εννοια των “μιμιδιων” (“memes”). Συμφωνα με τον Dawkins η αντιληψη της πραγματικοτητας, αλλα κι’ η ιδια η συνειδηση επιτυγχανονται μεσω της συμβολο-ποιησης του φυσικου κοσμου που μας περιβαλλει. Καθως η επικοινωνια μεσω της γλωσσας δημιουργει συμβολα, τα οποια μεταβαλλονται ακολουθωντας τις μεταβολες του πολιτισμικου πλαισιου, μαζι τους μεταβαλλεται κι’ η ανθρωπινη συνειδηση. Τουτο περιγραφει ενα νεο κυκλο εξελιξης με φορεις οχι πλεον τα γονιδια αλλα τα “μιμιδια”, δηλαδη τις ιδεες και τα πολιτιστικα στερεοτυπα που γεννιουνται μεσα στον πολιτισμο. Υπ’ αυτη την εννοια ο πολιτισμος μπορει να περιγραφει ως μια “δευτερη φυση”, η δε εννοια της “εξελιξης” μπορει να περιλαβει και την “πολιτιστικη εξελιξη”. 

Εδω λοιπον πρεπει να τονιστει ιδιαιτερα η μεγαλη σημασια που εχουν οι εξωγλωσσικοι κωδικες επικοινωνιας, μεταξυ των οποιων κυριαρχη θεση εχει η μουσικη, στη διαμορφωση της συνειδησης. Γιατι, οταν μιλαμε για πλουσιους κωδικες δεν αναφερομαστε μονο στη γνωση που μεταφερεται μεσω της γλωσσας. Ο "μορφωμενος" -με τη στενη εννοια- ανθρωπος δεν ειναι αναγκαστικα πιο ολοκληρωμενος ψυχικα απο τον "αμορφωτο". Η συναισθηματικη ωριμοτητα απο την οποια εξαρταται η αρμονικη και πολυδιαστατη αναπτυξη της προσωπικοτητας ειναι συναρτηση της διαμορφωσης του ατομου και μεσω των εξωγλωσσικων κωδικων επικοινωνιας. νας Ινδιανος του Αμαζονιου μπορει να ειναι πολυ πιο ωριμος συναισθηματικα και πιο συνθετος ως συνολικη προσωπικοτητα απο ενα καθηγητη Πανεπιστημιου ! 

Ας ξαναγυρισουμε τωρα στα media και στην μονοδιαστατη πραγματικοτητα που αναπαραγουν καθημερινα. Πισω απο τον μανδυα ενος ψευτικου "πλουραλισμου" τα media βομβαρδιζουν τις συνειδησεις με μια πληθωρα αντιφατικων πληροφοριων, χωρις διαβαθμιση σε σοβαροτητα και σε προτεραιοτητα αναμεσα τους. Συνεπεια αυτου του φαινομενου ειναι πως τα ατομα οδηγουνται σταδιακα, ειτε σε νευρωσεις και σε αγχη, ειτε στην αδιαφορια και στη συναισθηματικη απαθεια. 

Απο την ψυχολογια -αλλα κι'απο την νευροφυσιολογια- ειναι γνωστο πως η ελλειψη ερεθισματων οδηγει ορισμενους μηχανισμους σε ατροφια. Αναφερθηκαμε προηγουμενως στις λεγομενες "κρισιμες περιοδους" για την ενεργοποιηση των γλωσσικων κεντρων του εγκεφαλου, αλλα και αλλων κεντρων που συνδεονται με την ικανοτητα της μουσικης αντιληψης. Οταν δεν προσφερθουν στο παιδι εγκαιρως τα καταλληλα γλωσσικα και μουσικα ερεθισματα, τοτε ορισμενοι μηχανισμοι της νοησης ατροφουν. Δεν αναπτυσσονται οι απαραιτητες νευρωνικες συναψεις. Τουτο ισχυει και για αλλα επιπεδα της διαμορφωσης της συνειδησης. Ειναι γνωστο π.χ πως οι συγχρονοι παιδοψυχολογοι ενθαρρυνουν τους γονεις να προσφερουν χρωματικα και ακουστικα ερεθισματα στα βρεφη απο τις πρωτες ηδη μερες της ζωης τους. Ολοι μας γνωριζουμε αυτα τα πολυχρωμα παιγνιδακια, τα mobiles, που κρεμονται πανω απο την κουνια του μωρου και που αναδευουν με την παραμικρη κινηση. Ο ρολος τους ειναι ακριβως η προσφορα ερεθισματων στο μικρο παιδι, ερεθισματων που λειτουργουν ως τροφη για την αναπτυξη νευρωνικων συναψεων. Παιδια που εχουν μεγαλωσει σε συνθηκες στερησης συγκινησιακων ερεθισματων και πληροφοριων – π.χ σε απομονωμενες αγροτικες περιοχες, ή, σε ιδιαιτερες οικογενειακες συνθηκες- μπορει να εμφανιζουν νοητικες και συναισθηματικες δυσλειτουργιες σ' ολη την υπολοιπη ζωη τους. Δεν εχουν αναπτυχθει εγκαιρως ορισμενα νευρωνικα δικτυα στον εγκεφαλο τους. 

Αντιστοιχα, απο την ψυχολογια -αλλα κι' απο την νευροφυσιολογια- γνωριζουμε πως η υπερβολικη προσφορα ερεθισματων οδηγει τη συνειδηση στο φαινομενο του "κορεσμου" (“saturation»). Ο ανθρωπινος εγκεφαλος δεν εχει απειρη χωρητικοτητα, ουτε απειρη δυνατοτητα επεξεργασιας πολλων πληροφοριων ταυτοχρονα. Απο την ψυχολογια της αντιληψης εχει μαλιστα μετρηθει πως ο νους δεν μπορει να συγκρατησει και να επεξεργαστει συγχρονως πανω απο 7 κατηγοριες εννοιων ή ερεθισματων. Οταν η προσφορα ερεθισματων υπερβει ενα ορισμενο οριο, τοτε ο νους υπερφορτωνεται και, για να προστατευθει, παυει να επεξεργαζεται τις πληροφοριες που τον βομβαρδιζουν. Κλεινει τις εισοδους πληροφοριας, παυει να τις επεξεργαζεται. Ο "κορεσμος" οδηγει στην αδιαφορια και στην απαθεια. 

Μια τριτη σημαντικη παρατηρηση ειναι πως η συστηματικη προσφορα πληθωρας αντιφατικων ερεθισματων και πληροφοριων μπορει να οδηγησει το ατομο ακομα και σε ψυχωσεις. Ειναι γνωστα τα πειραματα του Παβλοφ με τους σκυλους, οπου η συγχυση των αναμονων αναμεσα στην ανταμοιβη και στην τιμωρια τρελλαινε κυριολεκτικα τα ζωα. Τουτο ομως δεν ισχυει μονο για τους σκυλους του Παβλοφ. Και οι ανθρωποι μπορουν να οδηγηθουν σε ψυχωσεις οταν βομβαρδιζονται με αντιφατικες πληροφοριες, η καθεμια απο τις οποιες συνεπαγεται διαφορετικες αναμονες. Υπαρχουν παρα πολλα παραδειγματα που το αποδεικνυουν αυτο, ιδιαιτερα στην περιπτωση της εκπαιδευσης των παιδιων. Η συγχυση των αναμονων βραχυκυκλωνει την συνειδηση. 

Ας σκεφτουμε μια στιγμη τι μπορει να συμβαινει στη συνειδηση μας οταν ακουμε μια τραγικη π.χ πληροφορια, ενω απο κατω της ακουγεται ταυτοχρονα μια ευχαριστη μουσικη. Η εννοια του "τραγικου" γινεται αντιληπτη ως εννοιολογικη κατηγορια μεσω του συσχετισμου της με με πληθος αλλων πληροφοριων και συνειρμων . Ο καθενας μας αυτοματως αναπλαθει στη συνειδηση του διαφορες καταστασεις που εχουν σχεση με δυσαρεστα γεγονοτα, με εικονες απο δυσαρεστα γεγονοτα που εχουμε δει η ακουσει, με αξιολογησεις και καταταξεις ως προς την κλιμακα και στο βαθμο εντασης αυτων των συναφων κατηγοριων. Ταυτοχρονα ενεργοποιουνται ψυχολογικοι μηχανισμοι που εχουν μαθει να συσχετιζουν τις δυσαρεστες ή τραγικες αυτες εννοιες με συγκεκριμμενες κατηγοριες συναισθηματων και συγκινησεων, που επισης περνανε απο επεξεργασια ως προς τον βαθμο εντασης τους, αναλογα με την ευαισθησια που εχει αναπτυξει ο καθενας μας, αναλογα με τη δυνατοτητα ταυτισης, αναλογα με την προσωπικη εμπειρια μας απο παρομοια συναισθηματα,κλπ,κλπ. Μαζι με τα συναισθηματα που προκαλει η εννοια του "τραγικου" ενεργοποιουνται και σωματικες αποκρισεις που μπορει να ειναι απο απειροελαχιστες εως και εντονες (οταν μαθαινουμε π,χ οτι επεσε ενα αεροπλανο στο οποιο ταξιδευει καποιο αγαπητο μας προσωπο, κλπ). 

Απο την αλλη μερηα το μυαλο μας καλειται να επεξεργαστει συγχρονως τα μουσικα ερεθισματα, που κι' αυτα εχουμε μαθει να τα κατηγοριοποιουμε, να τα κατατασσουμε και να τους αποδιδουμε σημασιες ως προς το εννοιολογικο και συγκινησιακο τους περιεχομενο. Ενεργοποιειται λοιπον μια αντιστοιχη σειρα νοητικων και συγκινησιακων μηχανισμων που εχουμε μαθει να τους συσχετιζουμε με την "ευχαριστη" μουσικη και που λειτουργουν σε ενα προγλωσσικο επιπεδο . Συγχρονως, χωρις να το καταλαβαινουμε, το ιδιο μας το σωμα αντιδρα μεσω απειροελαχιστων μεταβολων του μυϊκου τονου, μεσω ταυτισης με τον ρυθμο, με την ενταση της μουσικης, κλπ. (Τετοιες μεταβολες εχουν μετρηθει επανειλλημενως εργαστηριακα μεσω PET- τομογραφιας εκπομπης ποζιτρονιων). Το τελικο αποτελεσμα ειναι πως η συνειδηση μας "βραχυκυκλωνεται", τροπον τινα, καθως καλειται να επεξεργαστει συγχρονως πολλα συστηματα απο αντιφατικες αναμονες. 

Ο ανθρωπινος νους μπορει φυσικα να διαχειριστει τετοιες αντιφασεις. Ενας τροπος ειναι να τους αποδοσει τον χαρακτηρα του "παραδοξου", ή ακομα, του "κωμικου" ή, του "γελοιου", ο οποιος με τη σειρα του γεννα τα δικα του δικτυα απο συνειρμους, συσχετισμους και αναμονες,που παραπεμπουν σε αντιστοιχες καταστασεις "παραδοξου", γελοιου", κλπ. Η δυνατοτητα του νου να αντιμετωπιζει τις αντιφασεις εξαρταται απο την εκπαιδευση του ατομου. Οσο πιο καλλιεργημενος ειναι ενας ανθρωπος -κι' εδω μιλαμε και για συναισθηματικη καλλιεργεια- τοσο πιο ικανος ειναι να αντιμετωπισει σύνθετες η αντιφατικες καταστασεις. Οταν ομως το φαινομενο του βομβαρδισμου με αντιφατικα ερεθισματα υπερβει καποια ορια, τοτε ακομα κι' ο πιο εξασκημενος νους κουραζεται και οδηγειται σε κορεσμο. Παυει να ενδιαφερεται για την πληροφορια, παυει να συγκινειται και να ταυτιζεται. 

Εαν επεκτεινουμε αυτο το φαινομενο στην πραγματικη του κλιμακα κι' εαν σκεφτουμε οτι τα media βομβαρδιζουν καθημερινα εκατομμυρια ανθρωπων με αντιφατικες πληροφοριες και ερεθισματα, οπου διαρκως συγκρουονται μεταξυ τους οι λογικες κι' οι συναισθηματικες αναμονες, τοτε αρχιζουμε να εχουμε την εικονα ενος μαζικου πολιτισμου οπου οι συμβολικοι κωδικες επικοινωνιας, τοσο οι γλωσσικοι, οσο και οι εξωγλωσσικοι, αρχιζουν σταδιακα να παραμορφωνονται, να αδρανουν και να φτωχαινουν με αποτελεσμα τα ατομα να εθιζονται σιγα-σιγα, να βραχυκυκλωνονται οι συνειδησεις τους και να οδηγουνται στην αδιαφορια και στη συναισθηματικη απαθεια (αλλα, συγχρονως, σε συναισθηματα αγχους και σε διαφορες νευρωσεις). Αν μαλιστα σκεφτουμε οτι τα media δεν απευθυνονται μονο σε ηδη διαμορφωμενες συνειδησεις -που μπορουν ισως να προστατευθουν επιστρατευοντας τα καταλληλα “φιλτρα” - αλλα και σε εκατομμυρια ανθρωπους με μικρους βαθμους αμυνας και αντιστασης, κι' ακομα πιο σημαντικο : στην επομενη γενηα, της οποιας διαμορφωνουν τη συνειδηση εκ του μηδενος, τοτε μπορουμε ισως να καταλαβουμε καλλιτερα τη ζημια που προκαλειται. 

Ειναι φανερο πως το θεμα με το οποιο επιχειρησα να καταπιαστω ειναι τεραστιο και δεν μπορει να εξαντληθει εδω. Αυτο που θαθελα να μεινει ως καταληξη ειναι μια επισημανση : Οι συνεπειες που εχουν τα media στην διαμορφωση των συνειδησεων ισως να ειναι μεγαλυτερες απο οσο φανταζομαστε. Οπως οι μεγαλες βιομηχανιες που κινουνται με αποκλειστικο γνωμονα το κερδος καταστρεφουν τον πλανητη και δημιουργουν τεραστια οικολογικα προβληματα, που μπορει να εχουν συνεπειες για τις επομενες γενηες, ετσι και οι μεγαλες βιομηχανιες της παθητικης αναψυχης και της πλαστης ενημερωσης, που κινουνται επισης με γνωμονα το κερδος, ενδεχεται να εχουν ηδη αρχισει να δημιουργουν μεγαλα προβληματα στον τομεα πλεον μιας "οικολογιας των σημασιων και των ανθρωπινων συνειδησεων", προβληματα που μπορουν επισης να εχουν συνεπειες και για τις επομενες γενηες. Ενα μερος των προβληματων μπορει ισως να περιγραφεται με τους γνωριμους ορους μιας πολιτικης αναλυσης που αποκαλυπτει την ταση για μια συστηματικη χειραγωγηση των μαζων, ετσι ωστε να μην προβαλουν αντιστασεις στις επιλογες οσων επιδιωκουν πασει θυσια την εξουσια και τα οικονομικα ωφελη. Ισως ομως ενα αλλο μερος αυτων των προβληματων να χρειαζεται και τη συμβολη αλλων επιστημονικων εργαλειων και μεθοδων που θα αποκαλυπταν πως στις μερες μας μεγαλες μεριδες πληθυσμου σε ολο τον πλανητη διαμορφωνονται συστηματικα, ετσι ωστε να αποκτουν μειωμενο βαθμο συναισθηματικης ευαισθησιας, φαντασιας και, εν τελει, αυτοσυνειδησιας και αυτοσυναισθησης. 

Ο ανθρωπος ειναι φυσικα ενα ιδιαιτερα ανθεκτικο και προσαρμοστικο ζωο κι' η ανθρωπινη νοηση εχει μηχανισμους αυτορρυθμισης και βαθμους ευελιξιας που μπορουν να ξεπερνανε ακομα και την πιο στρεβλη και καταστρεπτικη εκπαιδευση. Αλλοιμονο αν ολα τα παιδια των εγκληματιων γινοντουσαν κι' αυτα εγκληματιες. Αλλοιμονο αν η διαμορφωση της ανθρωπινης συνειδησης ηταν μια απλη αντανακλαση των διαφορων εκπαιδευτικων συστηματων. Δεν πρεπει ομως να ξεχναμε επισης οτι, οντως, η εκπαιδευση εχει συνεπειες για τον ανθρωπο. Δεν πρεπει επισης να ξεχναμε οτι ανθρωπος ειναι κι' αυτος ζωο κι' οτι ακομα και τα ζωα, στη προσπαθεια τους να προσαρμοστουν στις μεταβολες του περιβαλλοντος, μπορουν να οδηγουνται και στον εκφυλισμο.

Τελειωνοντας θα πω κατι που μπορει να ακουστει ως υπερβολικο ή, ως παραδοξο. Ενδεχεται το ολο και πιο συχνο φαινομενο της παιδικης και εφηβικης βιας, που φτανει μεχρι την εγκληματικοτητα (οπως αποδεικνυεται απο φαινομενα τυπου Colombine, κλπ) να σχετιζεται και με τα ειδη της μουσικης που ακουει συστηματικα μεγαλο τμημα της νεολαιας απο μια εποχη και μετα. Ειδη που συμβαλλουν στο βραχυκυκλωμα των συναισθηματικων αναμονων και στην απονεκρωση ή, διαστρεβλωση του συναισθηματος. Aς μη μας παραξενευει ιδιαιτερα αυτο. Θα πρεπει να σκεφτουμε το εξης : Οπως τα greeklish με τα οποια επικοινωνουν πλεον μεγαλες μεριδες της νεολαιας εχουν συνεπειες στο φτωχεμα της γλωσσας και εν τελει της σκεψης και της συνειδησης, ετσι κι οι μονοδιαστατες, απλοϊκες και σπασμωδικες μορφες της μουσικης με τις οποιες βομβαρδιζεται καθημερινα αυτη η νεολαια απο τα media ενδεχεται να εχουν συνεπειες στο φτωχεμα και στην απονεκρωση της συναισθηματικης της νοημοσυνης.

Μιχάλης Γρηγορίου