Μιχάλης Γρηγορίου: Ουτοπίες και δυστοπία

Ουτοπίες και δυστοπία

του Μιχάλη Γρηγορίου

Γραφτηκε για το τευχος 4  του περιοδικου ΑΙΤΙΟΝ, το οποιο εν τω μεταξυ εκλεισε !

Ποσο αυτονοητα μας φαινονται πλεον μερικα πραγματα που πριν απο καποια χρονια θα ανηκαν στον χωρο της επιστημονικης φαντασιας. Σκεψου, με ενα laptop μεγεθους βιβλιου και με ενα iPhone μεγεθους ενος πακεττου τσιγαρων εχω στην διαθεση μου γραφομηχανη, ραδιοφωνο, τηλεοραση, τηλεφωνο, videophone, dvd player, βιβλιοθηκη, δισκοθηκη, φωτογραφικη μηχανη, video camera, ταχυδρομειο-fax, GPS ... και ενα σωρο αλλα – εργαστηρι αρχιτεκτονικου σχεδιασμου, studio κινηματογραφικου montage... κλπ-  αρκει να φορτωσω τα καταλληλα software. Ως μουσικος δε, εχω στη διαθεση μου ενα πληρες studio ηχογραφησης, με πολυκαναλλα μαγνητοφωνα, mixer και effects, synthesizers και πληρεις συμφωνικες ορχηστρες με ηχους sampler. Μαζι με ενα μικρο keyboard, μια καρτα ηχου, ηχεια και ενα printer εχω μια απολυτη εργαλειακη αυτονομια που μου επιτρεπει να επικοινωνω, να διασκεδαζω και να εργαζομαι σε οποιοδηποτε σημειο της γης, ακομα και σε ενα αντισκηνο, αρκει να υπαρχει ηλεκτρικο ρευμα ή μπαταριες, δικτυο κινητης τηλεφωνιας και Internet.

Θα πει βεβαια κανεις πως ολα τουτα δεν ειναι παρα gadgets, μηχανικες διευκολυνσεις που εντυπωσιαζουν κυριως τους λατρεις τη τεχνολογιας. Αυτες οι διευκολυνσεις δεν παυουν ωστοσο να εχουν καθοριστικες συνεπειες στην καθημερινοτητα, στην επικοινωνια, στην εργασια και στην παραγωγη, ακομα και στην καλλιτεχνικη εμπνευση και στις δυνατοτητες κοινοποιησης του εργου σου!  Γιατι, μιλωντας π.χ ως συνθετης, ειναι τελειως διαφορετικο να εξαρταται το στησιμο, η εκτελεση, η ηχογραφηση κι η διακινηση του εργου σου απο την υπαρξη πολυπροσωπων ορχηστρων, ακριβων studios και εταιρειων διανομης, απο το να μπορεις να το δημιουργεις χειρονακτικα και να το ηχογραφεις,  εστω υπο μορφη demo, καθισμενος στο γραφειο σου, μπροστα σε ενα laptop και σε ενα keyboard και στη συνεχεια να μπορεις να το κοινοποιεις, ειτε “επαγγελματικα” (οπως συμβαινει π.χ πλεον με τις περισσοτερες μουσικες για κινηματογραφο), ειτε “ερασιτεχνικα”, καταγραφοντας το σε cd και στελνοντας το -ακομα και μεσω mail !-  σε επιλεγμενους αποδεκτες.  Ασε που αυτη καθεαυτη η “χειρονακτικη” σχεση με τη συνθεση μουσικης σου προσφερει μια πολυτιμη και καθοριστικη αισθηση σωματικοτητας, η οποια μπορει να λειτουργει συμπληρωματικα με την παραδοσιακη διαδικασια της γραφης σε παρτιτουρα ή, και να την υποκαθιστα εντελως μερικες φορες.  Γιατι ειναι αλλο πραγμα να “φανταζεσαι”  απλως την μουσικη στο μυαλο σου και να την γραφεις στο χαρτι και εντελως αλλο να μπορεις να την “ζωγραφιζεις”, να την “πλαθεις” με τα χερια σου, σαν ζωγραφος, σαν γλυπτης, ή και σαν μαριονετιστας των μουσικων ρολων, ακουγωντας την συγχρονως τη στιγμη που την φτιαχνεις ! Τουτο εχει καθοριστικες συνεπειες γι αυτη καθεαυτη την εμπνευση και για την φυση των ιδεων σου. Ειναι γνωστο αλλωστε πως η σημασια αυτης της “χειρονακτικης” σχεσης στη δημιουργια μουσικης ειχε επισημανθει, παρα πολλα χρονια πριν απο την εμφανιση των συγχρονων τεχνολογικων μεσων, απο συνθετες οπως ο Ravel ή, ο Stravinsky. Ο Stravinsky µάλιστα έλεγε χαρακτηριστικά –μιλωντας βεβαια τοτε για το πιανο- πως, «δεν πρέπει ποτέ να υποτιµάει κανείς τα δάχτυλα. Είναι σπουδαίοι σύµβουλοι της έµπνευσης. Όταν ακουµπούν σ’ ένα µουσικό όργανο µπορούν συχνά να οδηγήσουν στη γέννηση υποσυνείδητων ιδεών που διαφορετικά δεν θα έβλεπαν ποτέ το φως». Τετοιες τεχνολογικες επινοησεις και διευκολυνσεις εχουν λοιπον συνεπειες που δεν μπορει κανεις να τις υποτιμα, υποβιβαζοντας τις στο επιπεδο των απλων gadgets. (Για να μην παμε αλλωστε πολυ μακρια, ας σκεφτουμε πως ο Chopin ή ο Racmaninoff, ο Οscar Peterson ή o Keath Jarrett, κλπ δεν θα ειχαν υπαρξει, εαν δεν ειχε υπαρξει προηγουμενως το πιανο, που αποτελεσε κι αυτο μια μια μηχανολογικη, δηλαδη μια τεχνολογικη επιννοηση !)

Ξεφευγοντας ομως τωρα απο τον ειδικο χωρο της μουσικης και τις συνεπειες που μπορει να εχουν γι αυτην οι τεχνολογικες καινοτομιες και εφευρεσεις  και προεκτεινοντας αυτες τις σκεψεις, μπορει κανεις να φανταστει τις τεραστιες συνεπειες που θα ειχαν για τη ζωη μας μια απολυτη ενεργειακη αυτονομια, π.χ με μπαταριες σχεδον απειρης χωρητικοτητας και διαρκειας, με αξιοποιηση της fusion (ή, της fission !), μια απολυτη αυτονομια κινησης παντου στον πλανητη, με εναερια οχηματα που θα κινουνται με ηλιακη ενεργεια (ή και με αντιβαρυτητα ...οταν ανακαλυφθει !), μια απολυτη διατροφικη αυτονομια με υδροπονικες εγκαταστασεις (ή και με clonning χοιρινων μπριζολων !!), μια απολυτη ευελιξια στην αποκτηση κατοικιας, μηχανων και εξοπλισμου οπουδηποτε, με την τρισδιαστατη “υφανση” αντικειμενων που θα βρισκονται υπο μορφη data σε καποιο “σκληρο δισκο” (αναφερομαι στο λεγομενο 3D printing, που ηδη εχει τετοιες πρακτικες εφαρμογες), μια ακομα μεγαλυτερη ενεργοποιηση της φαντασιας μεσω παιγνιδιων τρισδιαστατης virtual reality, οπου θα συμμετεχεις και σωματικα, μια ακομα μεγαλυτερη δυνατοτητα αποκτησης δεξιοτητων, μεσω computer simulation (ηδη μπορεις να παρεις, ως ερασιτεχνης, τα πρωτα μαθηματα διακυβερνησης αεροπλανου μεσω προγραμματων flight simulation) ... και γιατι οχι, μια δραματικη αυξηση του μεσου ορου ζωης που θα τεινει ασυμπτωτικα στην αθανασια (μεσω clonning οργανων κι ισως, σε καποιο απωτατο μελλον,  μεσω scanning του εγκεφαλου που “θα αποθηκευει την συνειδηση σου” για να την “ξαναφορτωσει” σε ενα νεο σωμα, κλπ, κλπ !!) 

Πολλες απ αυτες τις ιδεες εχουν ηδη διατυπωθει, οχι μονο στον χωρο των science fiction, αλλα και στο χωρο της επιστημης, ορισμενες απ’ αυτες δε  βρισκονται ηδη στο σταδιο της ερευνας, της πειραματικης ή και της πρακτικης εφαρμογης. Τα βλαστοκυτταρα κι οι γονιδιακες θεραπειες, η δημιουργια τεχνητου ματιου (δηλαδη καμερας που προβαλει τις εικονες κατευθειαν στον αμφιβληστροειδη), καθως και τεχνητων μελων (ακομα και με προσομοιωση αφης !)  αποτελουν  ηδη γεγονος. Οσο κι αν ακουγεται επισης απιστευτο, η δυνατοτητα αδρης καταγραφης σε video των gestalt των ονειρων εχει ηδη επιτευχθει !!! H δυνατοτητα να ελεγχεις με την σκεψη τεχνητα μελη, αυτοκινητο ή ελικοπτερο (!) εχει επισης επιτευχθει σε πειραματικο επιπεδο. Χωρις να ειμαι βεβαιως ειδικος, υποθετω πως και οι δυο αυτες συγκλονιστικες ανακαλυψεις φαινεται οτι βασιζονται στην δυνατοτητα ελεγχου των απειροελαχιστων μεταβολων των κινησεων RAM του ματιου κατα τη διαρκεια του υπνου και μεταφρασης τους σε αδρες εικονες με την μεσολαβηση καποιων προγραμματων computer, καθως και στην δυνατοτητα ανιχνευσης των απειροελαχιστων μεταβολων του ηλεκτρικου φορτιου των νευρωνικων συναψεων του εγκεφαλου και στην, εν συνεχεια, δυνατοτητα μεταφρασης αυτων των μεταβολων σε σωματοκινητικες οδηγιες που δινει το ιδιο το ατομο με την “σκεψη” πλεον (!), παλι μεσω παρεμβολης προγραμματων computer.

Και μετα, εχεις ζητηματα που σχετιζονται, οχι απλως με τα ταξιδια στο διαστημα και με την υπερβαση της ταχυτητας του φωτος (υπαρχουν ηδη καποιες περιεργες, ανεπιβεβαιωτες εως σημερα, ενδειξεις περι αυτου), αλλα ισως και με ταξιδια που σχετιζονται μ’ αυτον καθεαυτο τον χρονο ως “διασταση” μεσα στην οποια μπορεις να κινεισαι ! Μην γελατε, εγκυροι επιστημονες, οπως π.χ o Kip Thorn, δεν δισταζουν να αναφερθουν με απολυτη σοβαροτητα σε τετοια ζητηματα, χωρις τον κινδυνο να αντιμετωπιστουν ως φαντασιοπληκτοι. Κι εκει εχει επεκταθει το ανθρωπινο θρασος, επιτρεποντας μας να μιλουμε για “μαυρες” και “ασπρες” τρυπες, για αντιϋλη, για “σκοτεινη υλη”, για σωματιδια που κινουνται “αντιστροφα στον χρονο”, για gluons, για υπερχορδες, για “κβαντικο αφρο”.... και δεν συμμαζευεται.

Κι ακομα, εχεις ολα τα ζητηματα “ταμπου”, που σχετιζονται με την παραψυχολογια, με την τηλεπαθεια, με τα προφητικα ονειρα, με τις προβλεψεις, με την τηλεκινηση, που καποτε ισως μεταβαλλουν ριζικα τον τροπο με τον οποιο αντιλαμβανομαστε τον εαυτο μας και την πραγματικοτητα.

Σε καθε περιπτωση, η ιστορια της επιστημης αποδεικνυει πως οταν γινει το πρωτο βημα, μετα ειναι θεμα χρονου μεχρι να γινουν και τα επομενα. Πραγματα που σημερα φαινονται ως αδιανοητα, οπως ειναι π.χ ο καθορισμος του τι ειναι η “συνειδηση”, η αισθηση της “προσωπικοτητας”, τα “συναισθηματα”, ενδεχεται μετα απο καποια χρονια να αποτελουν οχι απλως αντικειμενα ερευνας του τομεα της νευροφυσιολογιας και της τεχνητης νοημοσυνης, αλλα και πρακτικων εφαρμογων. Καποτε, στο απωτατο μελλον, μπορει ισως να γινει πραγματικοτητα, οχι μονο η δημιουργια τεχνητης ζωης, αλλα ακομα και τεχνητης συνειδησης (οπως την περιεγραφε π.χ ο Stanislav Lem στο συγκλονιστικο του διηγημα “Non Serviam”!). Καποια στιγμη μαλιστα ισως φτασουμε και στο εντελως γελοιο σημειο να ανακαλυψουμε και να αποδεχτουμε ακομα και την υπαρξη της ψυχης ! 

Κι αν με ρωτησεις, “μα, σε ολα αυτα που ειναι ο ανθρωπος ;” η απαντηση ειναι απλη: “μα, ακριβως σε ολα αυτα ειναι ο ανθρωπος”.

Κι υστερα απο ολα αυτα τα “φουτουριστικα”, ας προσθεσω τωρα το εξης, για να μην θεωρηθω ως εντελως χαζοχαρουμενος: επειδη “σε ολα αυτα ειναι ο ανθρωπος”, τετοιες καταπληκτικες ανακαλυψεις, εφευρεσεις και καινοτομιες δεν προκειται να ξεφυγουν απο την αρπακτικοτητα και την ελλειψη αλληλεγγυης που τον χαρακτηριζει ως ειδος σ’ ολη τη διαρκεια της ιστοριας του. Ναι, μπορει να αυξηθει ο μεσος ορος ζωης, μπορει να βλεπουν οι τυφλοι, μπορει να παιζουν πιανο ανθρωποι που τους εχουν κοπει τα χερια, μπορει να αυξηθουν οι δυνατοτητες επικοινωνιας και μετακινησης, μπορει να κινηθουμε στο διαστημα ή στον χρονο, μπορουν να γινουν παρα πολλα που θα μεταβαλλουν ριζικα την αντιληψη μας για τον ιδιο τον εαυτο μας, για την πραγματικοτητα και τις δυνατοτητες χειρισμου της. Ολα αυτα ομως δεν θα ισχυουν για ολους, παρα μονο για οσους θα ειναι αρκετα ισχυροι και αρκετα πλουσιοι, ωστε να τα αποκτησουν και να τα κρατανε για τον εαυτο τους, πολυ συχνα δε, στρεφοντας τα εναντιον των λιγωτερο προνομιουχων. Το αποτελεσμα θα ειναι οτι θα διευρυνθει ακομα περισσοτερο η ψαλιδα αναμεσα στην γνωση και στην αμαθεια, αναμεσα στην ευμαρεια και στην δυστυχια, αναμεσα στην επιβιωση και στον θανατο. Νοουμενος ο ανθρωπος συνολικα ως ειδος μπορει να κανει –και κανει-  τεραστια αλματα, αυτα τα αλματα ομως δεν καταμεριζονται ποτε ισοτιμα αναμεσα στις επιμερους ομαδες, αναμεσα στις επιμερους “ρατσες” ανθρωπων που καθοριζονται απο την κοινωνικη διαστρωματωση κι απο τα “μιμιδια” (δηλαδη απο τα πολιτιστικα στερεοτυπα που καθοριζουν τις μεταβολες, την εξελιξη ή την στασιμοτητα ή, ακομα, την εξαφανιση των κοινωνιων, στα πλαισια ενος πολιτισμου που λειτουργει ως μια “δευτερη φυση”). Καποιες τεχνικες καινοτομιες και υλικες βελτιωσεις της ζωης, που εμφανιζονται αρχικα στα προνομιουχα στρωματα, μπορει να διαχεονται σταδιακα –και υπο ορους-  και στα υπολοιπα, δεν διαχεονται ομως ολες, με αποτελεσμα να παραμενει ανοιχτη η ψαλιδα των κοινωνικων και των μορφωτικων διακρισεων. Η τηλεοραση, τα κινητα τηλεφωνα, ακομα και η ασπιρινη ή τα αντιβιωτικα, κλπ, μπορουν να φτανουν και στα πιο απομακρυσμενα και φτωχα μερη της γης, τα πιο εξειδικευμενα φαρμακα ομως κι η πιο εξειδικευμενη γνωση παραμενουν ως επι το πλειστον στα χερια των προνομιουχων ομαδων, γι αυτο ενα 20% των Αμερικανων χαρακτηριζεται απο λειτουργικο αναλφαβητισμο και πιστευει οτι η ηλιος γυρναει γυρω απο την Γη (βασει ερευνων!), γι αυτο οι δεισιδαιμονιες, οι θρησκευτικοι φανατισμοι κι οι προληψεις δεν εχουν εξαλειφθει –ακομα και  στην “πολιτισμενη” Δυση- γι αυτο 200 οικογενειες εχουν προσωπικο εισοδημα οσο το ακαθαριστο εθνικο προϊον της Κινας, γι αυτο το 0,7% του πληθυσμου κατεχει το 42% του παγκοσμιου πλουτου και γι αυτο ο μεσος ορος ζωης στην Αφρικη ειναι γυρω στα 37 χρονια, ενω ο μεσος ορος ζωης στην Ιαπωνια ειναι γυρω στα 85 !  Ετσι, για να μην ξεχνιωμαστε.

Kι αφου ξεκινησα αυτες τις σκεψεις με αφορμη την μουσικη, ας ξαναγυρισω σ’ αυτην κι ας παρατηρησω και το εξης:  Ναι, η σημερινη τεχνολογια μπορει να διευκολυνει σε μεγαλο βαθμο την συνθεση μουσικης, προσφεροντας στον συνθετη ενα τεραστιο πλουτο ηχητικων πηγων και μεγαλες διευκολυνσεις στον χειρισμο του υλικου του, πραγματα που εχουν καθοριστικη σημασια και γι αυτη καθεαυτη την μυθοποιημενη εννοια της “εμπνευσης”. Να ομως που η ιδια ακριβως τεχνολογια που -ειδικα στον χωρο των μεσων μαζικης επικοινωνιας- την διαχειριζονται και την ελεγχουν οι ιδιες κλειστες ομαδες των προνομιουχων κοινωνικων στρωματων, συνεβαλε στην αναπτυξη του συγχρονου μαζικου πολιτισμου ο οποιος τεινει να ισοπεδωνει τα παντα, να εκμηδενιζει και να ακυρωνει τις σημασιες, τις αξιες και τα νοηματα, να μετατρεπει την εννοια της ιστοριας σε ελεγχομενο ρεπορταζ και να οδηγει στην συλλογικη απαθεια και στην συλλογικη αμνησια, οδηγωντας την ανθρωποτητα σε ενα νεο μεσαιωνα. Ετσι, ενω  ποτε δεν ηταν πιο ευκολη η δημιουργια κι η διαδοση της μουσικης, ποτε επισης δεν ηταν πιο μικρη η σημασια κι η επιδραση της στις ατομικες συνειδησεις. Ετσι, παλι για να μην ξεχνιωμαστε !

 

Αθηνα, Ιανουαριος 2016