Ο Δημήτρης Κουτσούμπας για τον Θάνο Μικρούτσικο

 

"Εδώ είναι οι άνθρωποί σου που αγωνίζονται να αλλάξουν τον κόσμο συντροφιά με τη μουσική σου" - Απόσπασμα της ομιλίας του Δημήτρη Κουτσούμπα στη συναυλία που αφιέρωσε ο Θάνος Μικρούτσικος για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ, τον Μάρτιο του 2018.

Αγαπητέ Θάνο,

Είχες δίκιο όταν στο φετινό Φεστιβάλ της ΚΝΕ δήλωνες: «Εδώ είναι ο κόσμος μου, εδώ είναι οι άνθρωποί μου».

Πραγματικά, εδώ είναι οι άνθρωποι, που πάνω από 43 χρόνια - το τελευταίο μισό δηλαδή ολόκληρης σχεδόν της ζωής του Κόμματός μας - εμπνέονται, εμψυχώνονται, αισθάνονται, κατανοούν τον κόσμο και αγωνίζονται να τον αλλάξουν, συντροφιά με τη μουσική σου, μέσα και από τη μουσική σου.

Στις απεργίες, στις πορείες, στις συγκεντρώσεις.

Στις αντιιμπεριαλιστικές συναυλίες, όπως σ' εκείνες ενάντια στον πόλεμο και τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας που από τους πρώτους έδωσες το «παρών»!

Και φυσικά στα Φεστιβάλ της ΚΝΕ.

Εδώ βρίσκεται ο κόσμος που επικροτεί απόλυτα το σκοπό, τον οποίο από το ξεκίνημά σου όρισες για την τέχνη σου.

Να μην εξαντλείται σε θρηνωδίες για τη βάρβαρη πραγματικότητα, αλλά να αποκαλύπτει τις αιτίες της.

Να βοηθά τους ανθρώπους να επενεργήσουν σ' αυτήν την πραγματικότητα, να την ανατρέψουν, να την εξανθρωπίσουν.

Κι αυτό είναι φυσικό.

Γιατί σ' αυτόν το σκοπό είναι - 100 χρόνια τώρα - στρατευμένη και η πολιτική του Κόμματός μας, του ΚΚΕ.

Σε θυμόμαστε το 1977, όταν για πρώτη φορά πήρες μέρος στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ και μάλιστα ως μέλος της Οργανωτικής του Επιτροπής.

Να συμμετέχεις στην κοινή προσπάθεια, για να παρουσιάζονται στο Φεστιβάλ πρωτότυπες καλλιτεχνικές δουλειές, δηλώνοντας πως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να χαρίσουμε την πρωτοπορία της τέχνης στους αστούς.

Εδώ βρίσκεται λοιπόν κι ο κόσμος που αναγνωρίζει τη μεγάλη συνεισφορά σου στη διεύρυνση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας μας.

Στην ανάπτυξη μιας αληθινά πρωτοπόρας - σε μορφή και περιεχόμενο - τέχνης.

Μακριά από την αστική ψευτοκουλτουριάρικη πρωτοπορία.

Η οποία επιχειρεί με επιφανειακές ανανεώσεις - αποκλειστικά στη μορφή - να κάνει δήθεν ευχάριστο το αμετάβλητο περιεχόμενο της τέχνης της: Τη συντηρητική ιδεολογία που τη διαπνέει.

Το ίδιο ακριβώς, δηλαδή, που κάνει και η αστική πολιτική. Που με τεχνάσματα στη μορφή και κάθε είδους απάτες προσπαθεί να συσκοτίσει το εκμεταλλευτικό περιεχόμενο της καπιταλιστικής κυριαρχίας.

Στο κάτω κάτω, εδώ είναι οι άνθρωποί σου.

Η πρωτοπόρα τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα από το δεσμό της με την εργατική τάξη

Γιατί μεγάλη, πρωτοπόρα τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα από το δεσμό της με τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία της ανερχόμενης τάξης, της εργατικής.

Που έχουν ανάγκη να συλλάβουν το σύνολο της κοινωνικής πραγματικότητας.

Σε όλες τις όψεις και σε ολόκληρο το πεδίο της, για να την κατακτήσουν.

Πραγματικά, είναι πλήθος τα έργα του Θάνου Μικρούτσικου που γι' αυτούς τους λόγους αγαπήσαμε και αγαπάμε: Τα πολιτικά τραγούδια. «Η καντάτα για τη Μακρόνησο». Η «Σπουδή στον Μαγιακόβσκη». «Φουέντε Οβεχούνα». «Τροπάρια για φονιάδες». «Μουσική πράξη στον Μπρεχτ». «Τα τραγούδια της λευτεριάς». «Ο σταυρός του νότου» και «Οι γραμμές των οριζόντων». «Εμπάργκο». «Η αγάπη είναι ζάλη». «Συγγνώμη για την άμυνα». «Στου αιώνα την παράγκα». «Θάλασσα στη σκάλα». «Ο Αμλετ της σελήνης». «Ο Σχοινοβάτης». «Υπέροχα Μονάχοι» και τόσα άλλα.

Βέβαια, δεν είναι εύκολο να γνωρίζει κανείς όλο το έργο του Μικρούτσικου.

Αφού, εκτός από τα εκατοντάδες τραγούδια σε στίχους των σημαντικότερων Ελλήνων και ξένων ποιητών, έχει συνθέσει μουσική για θέατρο στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Για μπαλέτο, κινηματογράφο, τηλεόραση. Αλλά και δεκάδες έργα πειραματικής μουσικής, καθώς και όπερα.

Εμπνευσμένα επίσης από την ποίηση μεγάλων δημιουργών.

Οπως ο Ρίτσος, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Σικελιανός, ο Χειμωνάς, ο Μπρεχτ, ο Λόρκα, ο Ρεμπό.

Αν και πολυγραφότατος ο Θάνος Μικρούτσικος , δεν επαναλαμβάνεται.

Αν και απόλυτα καταξιωμένος, δεν επαναπαύεται.

Είναι ακαταπόνητος και απαιτητικότατος από τον εαυτό του, τον οποίο σε κάθε έργο του καταφέρνει να τον ξεπερνά διαλεκτικά.

Ετσι που να τον εμπεριέχει, αλλά σε ένα καινούριο, παραπάνω κάθε φορά επίπεδο.

Οπως όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί, έχει κατακτήσει το δικό του, μοναδικό αποτύπωμα στη μουσική.

Μέσα από τη συνύπαρξη παραδοσιακής και σύγχρονης γλώσσας.

Τη δημιουργική αφομοίωση μιας μεγάλης γκάμας αναφορών:

Από τη βυζαντινή μουσική και το δημοτικό τραγούδι, έως το ρεμπέτικο, την τζαζ, τη ροκ.

Αλλά και κλασικών μνημών και ατονικής μουσικής.

Το νέο περιεχόμενο είναι αυτό που του υπαγορεύει την ανανέωση στη φόρμα

Από την πρώτη κιόλας μεγάλη δισκογραφική δουλειά του - τα «Πολιτικά Τραγούδια» (1975) - εντυπωσίασε με το μελωδικό δυναμισμό του.

Την άνεσή του να εναλλάσσει τους στιβαρούς, επικούς τόνους με λυρικούς και τρυφερούς.

Προβάλλοντας καίρια τον ποιητικό λόγο, έτσι που τα νοήματά του να χαράζονται ανεξίτηλα στη μνήμη.

Το «Ετσι κι αλλιώς η Γη θα γίνει κόκκινη» έγινε σύνθημα που έως τις μέρες μας υποδηλώνει την αφοσίωση στην πάλη που θα επιβάλει τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, τη νίκη της εργατικής εξουσίας.

Το έργο, όμως, που με την πρωτοποριακή φόρμα του, ένα χρόνο μετά, το 1976, έκανε ολοφάνερη την τάση του Θάνου Μικρούτσικου να ανοίξει νέους δρόμους στη μουσική μας πραγματικότητα είναι «Η Καντάτα για τη Μακρόνησο».

Οταν ακούς αυτό το μείγμα της αλλόκοτης, ατονικής μουσικής, με τις απόκοσμες κραυγές και τους ψίθυρους των ηθοποιών, είναι σα να ζεις όλο τον εφιάλτη, όλο τον παραλογισμό και τη φρίκη της Μακρονήσου.

Κι αμέσως μετά, πέφτει το τονικό και υπέροχα μελωδικό τραγούδι του Ντικ, με τον εξαίσιο στίχο του Ρίτσου.

«Να μην ξεχάσουμε το σκύλο μας το Ντικ, της ομάδας του Μούδρου, που τον σκοτώσαν οι χωροφυλάκοι, γιατί αγάπαγε πολύ τους εξόριστους».

Σα να έρχεται από έναν διαφορετικό κόσμο, ψυχικού μεγαλείου και ηθικής ανάτασης.

Που στην κτηνωδία των βασανιστών, αντιπαραθέτει την ελπίδα και την ανθρωπιά του.

Υπογραμμίζοντας έτσι μουσικά την τέλεια διάσταση του κόσμου αυτού, με τον παλιό, εκμεταλλευτικό κόσμο της βαρβαρότητας.

Παρότι ο Ρίτσος, με μετριοφροσύνη, είχε εντάξει τα ποιήματα του «Πέτρινου Χρόνου» στον τόμο με τα «Επικαιρικά» έργα του, ο Μικρούτσικος συνέλαβε και απέδωσε, και μουσικά, τη διαχρονική αξία τους, αποκαλύπτοντας το εσωτερικό τους στρώμα.

Το εγκώμιο στο νέο, τον κομμουνιστικό ανθρωπισμό, που μπορεί να ανθίζει και να αναπτύσσεται κάτω και από τις πιο ακραίες συνθήκες πόνου και απόγνωσης, κατανικώντας ακόμη και το θάνατο.

Οπως ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός έρχεται από το μέλλον, έτσι και η φόρμα της «Καντάτας» φέρνει έως τις μέρες μας στοιχεία του μέλλοντος στη μελοποίηση.

Πρωτοποριακή είναι η φόρμα και στη «Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκη», του ποιητή της Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, αυτού του μεγαλύτερου κατορθώματος στην ανθρώπινη Ιστορία, μεταφρασμένα από τον Γιάννη Ρίτσο.

Και δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Γιατί, για τον Μικρούτσικο, η φόρμα ενός έργου δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από την τέλεια οργάνωση του περιεχομένου του.

Το νέο περιεχόμενο που εισηγείται στην τέχνη είναι αυτό που του υπαγορεύει την ανανέωση στη φόρμα και όχι κάποια επιδίωξη να εντυπωσιάσει με εξωτερικούς, τυπικούς, άρα ψεύτικους, νεοτερισμούς.

Η προνομιακή σχέση του με τον Μπρεχτ

Θα αναρωτηθεί ίσως κανείς δικαιολογημένα: Σε μια περίοδο που το πολιτικό τραγούδι βρισκόταν στον κολοφώνα της δόξας του, τι το καινούργιο έφερε ο Μικρούτσικος στο περιεχόμενο, που δεν το είχαν οι άλλοι σημαντικοί συνθέτες μας;

Κι όμως. Προσέξτε:

Πόσοι είναι εκείνοι που μελοποίησαν Μπρεχτ πρωτογενώς, έξω από τις ανάγκες κάποιας θεατρικής παράστασης;

Εως το 2011, που κυκλοφόρησε ένας ακόμη δίσκος μελοποιημένου Μπρεχτ - του Τάσου Γκρους - ήταν ένας και μοναδικός: Ο Θάνος Μικρούτσικος .

Αυτή η προνομιακή σχέση του με τον Μπρεχτ - «τον σημαντικότερο και υποδειγματικότερο μαρξιστή καλλιτέχνη του 20ού αιώνα», σύμφωνα με τους χαρακτηρισμούς του ίδιου του συνθέτη, κατά την εξαιρετική εισήγησή του στο Επιστημονικό Συνέδριο της ΚΕ του ΚΚΕ για τον Μπρεχτ με θέμα την αποστασιοποίηση στη μουσική - προσδίδει κάτι πιο βαθύ και προωθημένο στη δημιουργία του.

Είναι η διακηρυγμένη από τον ίδιο φιλοδοξία, που πρώτος ο Μπρεχτ εισήγαγε στην τέχνη, να συμβάλει, μέσα από αυτή, στη διαμόρφωση συνειδητοποιημένου και ενεργητικού κοινού.

Ικανού όχι μόνο να κατανοεί, αλλά και να αλλάξει τον κόσμο.

Για να καταστρέψει ο Μπρεχτ την πλαστή συνείδηση που δημιουργούν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, επιστρατεύει τη μέθοδο της αποστασιοποίησης στην τέχνη του θεάτρου.

Που σημαίνει τη χρησιμοποίηση διαφόρων τεχνικών και ευρημάτων, που αποσκοπούν να αποδομήσουν παγιωμένες αντιλήψεις, για το κοινωνικά παραδεκτό και αυτονόητο.

Τεχνικών που δεν αφήνουν το κοινό να παρασυρθεί από το μύθο και να ταυτιστεί συναισθηματικά με τους χαρακτήρες.

Για να μπορέσει να δει από απόσταση, με κριτική ματιά, τις διαδραματιζόμενες κοινωνικές καταστάσεις.

Και να πάρει θέση απέναντί τους, αποκτώντας τελικά ανατρεπτική συνείδηση.

Στην ίδια κατεύθυνση εργάστηκαν και οι συνεργάτες του Μπρεχτ στη μουσική: Οι σπουδαίοι συνθέτες Κουρτ Βάιλ, Χανς Αϊσλερ και Πολ Ντεσάου.

Καρπός της μελέτης και της βαθιάς αφομοίωσης, από τον Θάνο Μικρούτσικο, των τρόπων που λειτουργεί η αποστασιοποίηση στη μουσική - μια μελέτη που καθόρισε γενικότερα την ιδεολογική και αισθητική του συγκρότηση - είναι το έργο του «Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ».

Ενα έργο - τομή στη σύγχρονη μουσική πραγματικότητα, στο οποίο η πρωτοπόρα, επαναστατική ποίηση βρίσκει την πρωτοπόρα, επαναστατική μουσική αναλογία της, στον υψηλότερο βαθμό.

Η διαλεκτική σχέση έμπνευσης - σκέψης, καρδιάς και μυαλού διαπερνά τη δημιουργία του

Από τη δεκαετία του '70 άλλαξαν πολλά πράγματα στην πολιτική και κοινωνική ζωή μας.

Φυσικά και στο έργο του Θάνου Μικρούτσικου.

Σε μια πορεία συμπεριέλαβε και άλλους στόχους.

Οπως το να εισχωρήσει στο βάθος των καταστάσεων και της ανθρώπινης ψυχής.

Ομως, ποτέ δεν εγκατέλειψε την αρχική επιδίωξή του, να οξύνει την κριτική μας στάση απέναντι στην πραγματικότητα.

Αν προσπαθήσει κανείς να προσδιορίσει ποιο είναι το στοιχείο που κάνει την τέχνη του Μικρούτσικου να ξεχωρίζει, το ειδοποιό χαρακτηριστικό της, θα κατέληγε στην ικανότητά του να δημιουργεί πιο βαθιά και σταθερά συναισθήματα, που πηγάζουν από τη σκέψη.

Είναι η διαλεκτική σχέση έμπνευσης - σκέψης, καρδιάς και μυαλού, που διαπερνά τη δημιουργία του.

Μια σκέψη που μας υποχρεώνει να την κινητοποιούμε σε δύο επίπεδα, το ιδεολογικό και το αισθητικό.

Οπου το ένα διεισδύει στο άλλο, προσκαλώντας μας να συμμετέχουμε στην προσπάθεια της δημιουργίας του.

Οχι τυχαία, οι στίχοι που διαλέγει για να μελοποιήσει δεν είναι και οι ευκολότεροι.

Ξεκινώντας από τους κορυφαίους της ποίησης που προαναφέρθηκαν και φτάνοντας μέχρι τους σύγχρονους ποιητές και στιχουργούς μας, όπως ο αξέχαστος Αλκης Αλκαίος, τον οποίο πρώτος ανακάλυψε από κάποια ποιήματά του δημοσιευμένα στον «Ριζοσπάστη».

Επίσης, ο Μάνος Ελευθερίου, ο Κώστας Τριπολίτης, ο Οδυσσέας Ιωάννου, η Λίνα Νικολακοπούλου, ο Γιώργος Κακουλίδης, ο Φώντας Λάδης και άλλοι.

Η επιτυχία είναι πως παρ' όλη τη δυσκολία της γραφής και της εκτέλεσής της, η μουσική του κατορθώνει να επικοινωνεί θαυμάσια με τους απλούς, λαϊκούς ανθρώπους.

Οπως στο παράδειγμα της «Ρόζας» και της «Πιρόγας».

Αποδείχνοντας ότι γνήσια λαϊκό δεν είναι το πολύ εύκολα κατανοητό. Ο,τι δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, αναπαράγει τη νωθρότητα του μυαλού. Ο,τι συμμορφώνεται με το άνωθεν επιβεβλημένο, κυρίαρχο γούστο - φορέα της αστικής ιδεολογίας.

Γνήσια λαϊκό είναι αυτό που υπηρετεί το γιγάντιο πλέγμα των λαϊκών συμφερόντων, από τα πιο φανερά έως τα πιο μύχια, όπως έλεγε κι ο Μπρεχτ.

Θα ήταν παράλειψη να μη γίνει αναφορά εδώ στο πιο δημοφιλές έργο του:

Τον «Σταυρό του Νότου» και τις «Γραμμές των Οριζόντων» που το ακολούθησε, συμπληρωμένο και ξαναδουλεμένο, έργα που καταξιώνουν την ποίηση του Καββαδία.

Αναδείχνοντας το βαθύτερο υπαρξιακό και κοινωνικό περιεχόμενό της: Την αιτία της συμπάθειάς του για τους ναυαγούς της θάλασσας και της ζωής, που είναι το μίσος για τους δυνάστες τους και ο θαυμασμός για εκείνους που αρνούνται τις συμβάσεις.

Κι ακόμη μεγαλύτερος για εκείνους που παλεύουν για μια ελεύθερη και δίκαιη ζωή, στην έξοχη μελοποίηση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.

Το μεγάλο ταλέντο είναι συνδυασμός πολλών ικανοτήτων και προϊόν σκληρής εργασίας και μελέτης

Επιβεβαιώνοντας την αλήθεια:

Οτι το μεγάλο ταλέντο είναι συνδυασμός πολλών ικανοτήτων και προϊόν σκληρής εργασίας και μελέτης. Ο Θάνος Μικρούτσικος , εκτός από κορυφαίος συνθέτης με διεθνή αναγνώριση και σταδιοδρομία, διαθέτει και ένα πλήθος άλλα χαρίσματα.

Πρώτα πρώτα είναι εξαιρετικός πιανίστας.

Επειτα, αν και τα τραγούδια του τα έχουν ερμηνεύσει ορισμένοι από τους μεγαλύτερους τραγουδιστές μας, με πρώτη την ανεπανάληπτη Μαρία Δημητριάδη - αυτή τη λέαινα του πολιτικού τραγουδιού - κι έπειτα τον αλησμόνητο Δημήτρη Μητροπάνο, ο Μικρούτσικος είναι ο καλύτερος ερμηνευτής μιας μεγάλης κατηγορίας τραγουδιών του.

Η θεατρικότητά του, οι κινήσεις του και γενικότερα η παρουσία του στη σκηνή είναι συναρπαστική.

Εκτός από τις σπουδές του στα μαθηματικά και τη μουσική, είναι ένας βαθιά μορφωμένος και πλατιά καλλιεργημένος άνθρωπος σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δημιουργίας.

Από την οικονομία, τη φιλοσοφία, έως την αισθητική και τη λογοτεχνία.

Η επιμέλειά του στις μουσικο-ποιητικές παραστάσεις για τον Μπρεχτ και τον Χικμέτ, που έγιναν στον Περισσό, ήταν άψογη.

Γιάννης Ρίτσος, ο Δάσκαλός του

Στο 1ο Επιστημονικό Συνέδριο της ΚΕ του ΚΚΕ για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου διαπιστώσαμε ότι αυτός που έδωσε την πιο εύστοχη και συγκροτημένη αντίληψη της σκέψης του ποιητή, αυτός που ξεκλείδωσε τους κώδικές του, ήταν ο Μικρούτσικος με το CD που επιμελήθηκε το 2001: «Γιάννης Ρίτσος: Του απείρου εραστής».

Διόλου παράξενο. Γιατί η πλούσια μουσική εργασία που έχει κάνει πάνω στην ποίηση και τις μεταφράσεις του Ρίτσου δεν περιορίζεται στη σύνθεση τραγουδιών.

Αφορά κυρίως ανέκδοτα έργα μουσικής δωματίου. Οπως και την όπερά του «Η επιστροφή της Ελένης».

Πέρα από την αγάπη και το θαυμασμό που τρέφει γι' αυτόν - τον οποίο θεωρεί από τις μεγαλύτερες ποιητικές φυσιογνωμίες του 20ού αιώνα.

Από όλους τους σπουδαίους ανθρώπους της τέχνης που γνώρισε στη ζωή του στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αυτόν θεωρεί τον Δάσκαλό του.

Τον άνθρωπο που του συμπαραστάθηκε με τις συμβουλές του, σε οριακές καμπές της ζωής του, που του έλυσε κρίσιμα ερωτήματα και αντιφάσεις, στα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του διαδρομής.

Και σε θέματα σχέσης της τέχνης με την πολιτική, της ενότητας μορφής και περιεχομένου, της σημασίας που έχει η σύγχρονη κάθε φορά μορφή για το έργο τέχνης.

Αυτή η συνδημιουργία τους, που σήμερα θα απολαύσουμε, «έσκισε τον όγκο» των 42 ετών από τότε που πρωτοπαρουσιάστηκε.

Και θα συνεχίσει να τον σκίζει, ορατή ακόμη για χρόνια πολλά.

Οταν θα χτίζουμε τις «αυριανές μας φάμπρικες, τα λαϊκά μέγαρα, τα κόκκινα στάδια».

Οταν θα δικαιωθεί ο σκοπός στον οποίο αφιέρωσαν το έργο τους.

Είναι έργο που εξέφρασε την ουσία όχι μόνο μιας συγκεκριμένης περιόδου, αλλά ολόκληρης της ιστορικής εποχής μας.

Και γι' αυτό, όπως όλα τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα που πέτυχαν αντίστοιχους στόχους, αποτελεί Μνημείο.

Ενα Μνημείο δόξας γι' αυτούς που το ενέπνευσαν, τις χιλιάδες των κομμουνιστών και κομμουνιστριών που βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, εκτελέστηκαν από τους δεινόσαυρους και τους γύπες της αστικής πολιτικής.

Παλεύοντας να κάνουν πραγματικότητα τον πιο προωθημένο στόχο της ανθρωπότητας.

Ενα Μνημείο δόξας, στην ανυποχώρητη, ακόμη και στις πιο άγριες καταστάσεις, εκατοντάχρονη πάλη του Κόμματός μας για το σοσιαλισμό - κομμουνισμό.

Που συνεχίζεται σήμερα, πιο ώριμη, μέσα από την πείρα και τα συμπεράσματα της διαδρομής του.

Σε πείσμα όσων πιστεύουν ότι μπορεί «η Ιστορία να γίνει σιωπή»...