Μιχάλης Γρηγορίου - "Περί καλλιτεχνικής συνέπειας λόγων και έργων"

Περι καλλιτεχνικης συνεπειας λογων και εργων

του Μιχάλη Γρηγορίου

To κειμενο αυτο ειχε γραφτει στις 27/2/2000 και περιλαμβανεται στο αυτοβιογραφικο βιβλιο “Μαθαινοντας φυσαρμονικα”. Δημοσιευτηκε στο περιοδικο “ΑΙΤΙΟΝ”, τευχος μηδεν, τον Οκτωβριο του 2014

Επειδη συχνα συμβαινει να επανερχομαι σε διαφορες συζητησεις πανω στο ιδιο ζητημα θα επιχειρησω να θεσω ξανα το εφηβικο ερωτημα, σχετικα με το αν εχει νοημα η εννοια της ιδεολογικης και ηθικης συνεπειας στην καλλιτεχνικη δημιουργια. Συνηθως ακουω να διατυπωνεται η αποψη πως αυτο που εχει σημασια ειναι το ιδιο το “εργο” κι' οχι τα κινητρα ή, η σταση του δημιουργου του. Αν δεχτει βεβαια κανεις αυτη τη θεση, τοτε συμπεριφορες οπως εκεινες του Strauss που υπηρξε κομισσαριος κουλτουρας επι Goebbels, ή του Pound που εκανε εκπομπες στο ραδιοφωνο του Μουσολινι ενθαρρυνοντας την εξολοθρευση των Εβραιων, αλλα και πολλων μυθοποιημενων “επωνυμων” της ελληνικης πραγματικοτητας, που επιστρατευουν ιδεες της αριστερας ενω εχουν μετακομισει προ πολλου στο χωρο του δεξηου κατεστημενου, δεν πρεπει να κρινονται σε συναρτηση με τα εργα τους.

Το ερωτημα για μενα τιθεται λοιπον ως εξης : Με ποιο τροπο προσεγγιζει κανεις τα “νοηματα” ενος εργου τεχνης ; Εχουν αραγε αυτα τα νοηματα καποια "αντικειμενικη" υποσταση ; Ειναι αραγε το εργο τεχνης ενα "τελειωμενο προϊον", οπως ενα σκαμνι, ή ενα σπιτι; Η ακομα, εχει την ιδια “αντικειμενικη” υποσταση που εχει μια μαθηματικη εξισωση, ή μια επαληθευσιμη επιστημονικη θεωρια ; Εαν ναι, τοτε στην περιπτωση αυτη ο καλλιτεχνης ειναι ενας απλος παραγωγος, ενας τεχνιτης που προσφερει καποιο "χρησιμο" αντικειμενο, ο δε αποδεκτης του εργου του ειναι ενας καταναλωτης που αντλει καποια ικανοποιηση απο την εξυπηρετηση ορισμενων προσωπικων αναγκων του. Στην περιπτωση αυτη η σχεση του καλλιτεχνη και του κοινου μετατρεπεται σε μια αντικειμενικη σχεση προσφορας και ζητησης, οποτε δεν τιθεται βεβαια ζητημα να ελεγχθουν τα κινητρα κι' η συμπεριφορα του δημιουργου, οπως δεν ενδιαφερουν τα κινητρα ενος ξυλουργου, ενος αρχιτεκτονα, ή ενος επιστημονα. Αυτο που μετραει ειναι η ικανοτητα του τελικου “προϊοντος” να εξυπηρετησει τις αναγκες του φιλοτεχνου “καταναλωτη”. Και βεβαια, στην περιπτωση αυτη δεν μπορουμε να μιλαμε για καποια πνευματικη, ηθικη, ιδεολογικη, ψυχολογικη, συναισθηματικη "επικοινωνια" αναμεσα στους δυο.

Ποιες ομως ειναι αραγε αυτες οι "αναγκες" που ικανοποιει ενα εργο τεχνης και με ποιο τροπο μπορει να κρινει ο "καταναλωτης" οτι εξυπηρετηθηκαν τελικα κι' οτι δεν τον "εκλεψαν στο ζυγι " ; Στην περιπτωση ενος σκαμνιου βεβαια, ή μιας μαθηματικης εξισωσης, μιας τεχνολογικης εφευρεσης ή μιας επιστημονικης ανακαλυψης, αυτο που κρινεται τελικα ειναι η αντικειμενικη χρησιμοτητα, η κατασκευαστικη αρτιοτητα ή, η επιστημονικη εγκυροτητα, η επαληθευσιμοτητα, κλπ. Στην περιπτωση ενος εργου τεχνης ομως μπορουν αραγε να ισχυουν τα ιδια κριτηρια ;

Οταν μιλαμε φυσικα για μια φουγκα, ή για ενα γυψινο διακοσμητικο μοτιβο στο γεισο ενος παραθυρου ειναι ευκολο να διαπιστωσει κανεις αν αυτα τα αντικειμενα εχουν κατασκευαστει συμφωνα με τους κανονες της τεχνικης. Το ιδιο ισχυει και για μια επιστημονικη θεωρια που ελεγχεται κατα ποσο αντεχει στη δοκιμασια της πειραματικης επαληθευσης, ή για μια τεχνολογικη ανακαλυψη που αποτιμαται ως προς τη χρησιμοτητα της στην οικονομια και στην καθημερινη ζωη Η "αληθεια" της επιστημης κι’ η “χρησιμοτητα” της τεχνολογιας διεκδικουν μια αντικειμενικοτητα που βρισκεται περαν των ατομικων προθεσεων. Οι προσωπικες αντιφασεις ενος επιστημονα, ενος μαστορα, ή ενος εφευρετη δεν εχουν καμμια σχεση με το αντικειμενο του. Τι συμβαινει ομως με τις περιπτωσεις εργων τεχνης που διεκδικουν να μεταδοσουν σημασιες και νοηματα που σχετιζονται με τον χωρο των κοινων αξιων, των ηθικων προτυπων, των συναισθηματων, κλπ ; Ολες τουτες οι ιδεες και οι εννοιες και οι συγκινησεις δεν ειναι σε καμμια περιπτωση "αντικειμενικες" αλλα εξαρτωνται απο τον χωρο των συμβολων, των κοινων πεποιθησεων και αξιων που σιγουρα παρεμβαινουν στην αποτιμηση και στην υποκειμενικη βιωση της τεχνης. Μπορει λοιπον στην περιπτωση αυτη να κρινεται ο καλλιτεχνης ως ενας απλος κατασκευαστης, ως ενας παραγωγος, ή ως ενας απλος εκφωνητης ιδεων που δεν του ανηκουν; Εν τελει, ως ενας πλασιε “προϊοντων”, ή ως ενα φερεφωνο ; Μπορει να επιδιωκει να συνομιλησει ενας καλλιτεχνης με την κοινωνια του οταν αποδειχτει πως δεν εχει την πατροτητα των οσων λεει, ή πως αντιφασκει καταφορα με οσα θελει να μεταδοσει;

Στη ζωη, οταν ο συνομιλητης σου αποδειχτει αφερεγγυος, υποκριτης ή ψευτης, τοτε αρχιζεις να αμφιβαλλεις και γι' αυτον και για οσα σου λεει. Γιατι αραγε δεν ισχυει το ιδιο με την περιπτωση της τεχνης ; Γιατι ειναι δεκτο οτι μπορουν να συγχωρουνται οι αντιφασεις και οι ψευδεις δηλωσεις στην τεχνη, ενω δεν ειναι δεκτο στις υπολοιπες εκφανσεις της ανθρωπινης αλληλεπιδρασης και επικοινωνιας ; Και μηπως, οταν γινεται αποδεκτο κατι τετοιο, τοτε μετατρεπονται αυτοματως σε απλα αναλωσιμα “προϊοντα” ακομα κι' εκεινα τα εργα τεχνης που διεκδικουν να ειναι φορεις εννοιων, σημασιων και προτυπων ;

Φυσικα εχει σημασια να ελεγχει κανεις το επιπεδο στο οποιο μπορουν να εμφανιζονται οι καλλιτεχνικες αδυναμιες και αντιφασεις Η αναγνωριση των ατομικων αδυναμιων ενος δημιουργου μπορει να μη θιγει καθολου τα οσα θελει να μεταδοσει στο κοινωνικο συνολο, αλλα και σε καθε μεμονωμενο αποδεκτη. Εξαρταται ομως για ποιες αδυναμιες και αντιφασεις μιλαμε. Ενας καλλιτεχνης που μιλαει για την ανθρωπινη ευαισθησια, για τη μοναξια ή για τον φοβο του θανατου, κλπ, μπορει καλλιστα να ειναι αλκοολικος, συναισθηματικα ή πολιτικα μπερδεμενος, αυτοκαταστροφικος ή, ακομα, εξωστρεφης, χαρουμενος και φαινομενικα αμεριμνος, κλπ. Αυτες οι αντιφασεις ή οι αδυναμιες, δεν παρεμβαινουν στην αποτιμηση του εργου του. Οταν ομως ενας καλλιτεχνης μιλαει π.χ για τη σημασια της αλληλοκατανοησης και της ευαισθησιας, της κοινωνικης δικαιοσυνης και της αλληλεγγυης κλπ, και διαπιστωνεις οτι στη ζωη του ειναι ενας βαναυσος ανθρωπος που δερνει τα παιδια και τη γυναικα του, που εκμεταλλευεται τους αλλους, που ειναι φιλαργυρος, που κολακευει την εξουσια κλπ, τοτε δεν ειναι λογικο να αμφιβαλλεις τελικα και για τα οσα μεταδιδει με το εργο του; Δεν ειναι φυσικο να μεταβληθουν και τα δικα σου κριτηρια και ν' αρχισεις να αντιδρας με το εργο του, που σου αποκαλυπτεται πλεον ως δειγμα υποκρισιας; Ως κατι με το οποιο θελει να σε ξεγελασει και να σε “πιασει στον υπνο”; Ποσες φορες στη ζωη δεν θυμωνει κανεις οταν διαπιστωσει πως παρασυρθηκε απο "ωραια λογια" που δεν εχουν αντιστοιχια με τις πραξεις εκεινων που στα πλασαρουν ;

Εξ' ισου μεγαλη σημασια εχει για την αποτιμηση του εργου η διαπιστωση οτι ο καλλιτεχνης επειχειρει να σου κανει τον δασκαλο και να σου πλασαρει συλλογικα –και πολιτικα- προτυπα, τα οποια ο ιδιος δεν τα πιστευει και δεν τα τηρει στη ζωη του. Δεν ισχυριζομαι φυσικα πως πρεπει να υπαρχει καποια υπηρεσια "ελεγχου αληθειας" των ατομικων κινητρων ενος ανθρωπου, ουτε καποια υπηρεσια χαφιεδισμου που θα κραταει φακελλο για τη ζωη καθε δημιουργου. Αν τυχει ομως να πεσει στην αντιληψη σου μια τετοια αντιφαση, τοτε δεν ειναι φυσικο να σε απογοητευσει και να σε κανει μετα να αντιδρας και με το ιδιο το εργο τεχνης, που σου εχει αποκαλυφθει ως προϊον ψευτιας ; Ακομα κι' αν εξακολουθει να σου "αρεσει" το εργο αυτο, το "αρεσει" παραπεμπει σε μια διασταση νοσταλγιας, παραπεμπει σε ενα προγενεστερο σταδιο του εαυτου σου, οταν ακομα δεν εισουνα πληροφορημενος. Τουτο ειναι καπως αντιστοιχο με την αναμνηση καποιας παληας ερωτικης σχεσης που, ναι μεν σε διεψευσε, διατηρεις ωστοσο ακομα την αναμνηση του δικου σου εαυτου που καποτε ενοιωθε "καπως", εχοντας εξιδανικευσει μια κατασταση που εχει παψει να εχει αντιστοιχια με την πραγματικη σου ζωη. Αλλωστε, ειναι η ιδια η διαψευση καποιων εξιδανικευμενων προτυπων που ευθυνεται για τον θανατο καθε τετοιας σχεσης.

Αρα, το κρισιμο σημειο δεν ειναι ο ελεγχος αυτης καθαυτης της βιογραφιας του δημιουργου, αλλα κατα ποσον διεκδικεις, σε επιπεδο προτυπων, να συμφωνει η βιογραφια και οι πραξεις με τα αποτελεσματα που παρουσιαζονται δημοσιως, το κατα ποσο διεκδικεις να υπαρχουν τετοια -εξιδανικευμενα εστω- προτυπα σε μια μορφη συμβολικης δραστηριοτητας που βρισκεται περα απο τις πρακτικες αναγκες της καθημερινοτητας και τους αναγκαιους συμβιβασμους που επιβαλλει η απλη επιβιωση. Το ιδιο ισχυει σε καθε μορφη ανθρωπινης επικοινωνιας. Οταν συναντας εναν αγνωστο ανθρωπο δεν εισαι κατ' αρχην φιλυποπτος, ακους αυτα που σου λεει με καλοπιστο τροπο, αν μαλιστα αυτα που σου λεει σε ενδιαφερουν, σου αρεσουν ή, σε συγκινουν, τοτε εχεις την ταση να τον συμπαθησεις και να τον πιστεψεις. Η διαθεση σου για μια καλοπιστη επικοινωνια και αποτιμηση του αλλου εμπεριεχεται μεσα στα κοινωνικα προτυπα που εχεις διδαχτει. Δεν ξεκινας με πολεμοχαρες, ή εκδικητικες διαθεσεις. Στην πορεια της ζωης εχεις την ευκαιρια να διαπιστωσεις αν oι δηλωσεις εχουν αντιστοιχια με τον ιδιο τον ανθρωπο. Πολλες φορες βεβαια δεν σου δινεται καμμια τετοια ευκαιρια και μενεις με τις πρωτες εντυπωσεις. Στις περιπτωσεις αυτες ομως τα προτυπα πανω στα οποια βασιζεται κατ' αρχην η επικοινωνια παραμενουν αναλλοιωτα. Μπορει να σε διαψευδει ο συγκεκριμμενος ανθρωπος, αν δεν εισαι ομως κομπλεξικος τοτε δεν οδηγεισαι στην γενικευμενη αποψη πως ολοι οι ανθρωποι ειναι απατεωνες, ασυνεπεις, ψευτες, υποκριτες. Εξακολουθεις να αναζητας αυτα τα προτυπα στην αλληλεπιδραση και στις επαφες με αλλους ανθρωπους.

Το σημαντικο ζητημα ειναι πως δεν πρεπει να ξεκινας παραιτουμενος εξ’ αρχης απο την ελπιδα και την πεποιθηση για υπαρξη καποιων προτυπων, ή αδιαφορωντας γι' αυτα. Αν εφαρμοζονταν αυτη η αρχη στην ανθρωπινη επικοινωνια τοτε θα σημαινει πως καθε επαφη με εναν αλλον ανθρωπο θα περιοριζονταν σε στενα χρηστικα επιπεδα. Παιρνω αυτο που θελω απο τον αλλον και αδιαφορω για το ποιον του. Μια τετοια αποδοχη μετατρεπει την επικοινωνια σε διπλο μονολογο. Μια τετοια αποδοχη οδηγει στην απολυτη μοναξια, την οποια πληρωνει ο καθενας για λογαριασμο του.

Που οφειλεται λοιπον αυτη η ανοχη που επιδεικνυει το κοινο απεναντι στις καλλιτεχνικες αντιφασεις, οταν τουτες αποκαλυπτονται ; Πιστευω πως το σπερμα αυτης της ανεκτικοτητας ξεκιναει απο τα χρονια του Ρομαντικου Κινηματος, οταν μυθοποιηθηκε η εννοια της ατομικης εκφρασης και των εσωτερικων αντιφασεων, των ψυχολογικων συγκρουσεων του δημιουργου. Ωστοσο, ο ρομαντικος καλλιτεχνης διεκδικουσε να ειναι ενα πολιτικο ον, οι αντιφασεις του ησαν το αποτελεσμα της συγκρουσης του με μια κοινωνια που "δεν τον καταλαβαινει" ή που "καταστρεφει τις σημαντικες διαστασεις της ανθρωπινης ευαισθησιας". Ο υπερτονισμος του στοιχειου της ατομικοτητας αποτελουσε αρχικα μια πραξη εξεγερσης και ελευθεριας, μια σταση που διεκδικουσε την απεμπλοκη του ατομου απο μια καταπιεστικη κοινωνια που ειχε ηδη οδηγηθει σε μια μαζικοποιηση και σε ενα ευτελισμο των αξιων, κι' οχι μια στρατηγικη "βολεματος" και αποδοχης αυτης της καταπιεστικης κοινωνιας. Συντομα ομως η διεκδικηση της ελευθεριας να καταγγελλεις τα κακως κειμενα και να διασφαλιζεις τις προσωπικες σου πεποιθησεις μετατραπηκε σε ενα μεσον προβολης του ναρκισσισμου και της αυθαιρεσιας. Σε ενα μεσον κοινωνικης ενσωματωσης, ταυτισης με τα στρωματα εξουσιας και αποκομισης οφελους απο αυτους τους οποιους καταγγελλεις. Εκατο χρονια μετα υπηρξε κι' ο "σοσιαλιστικος ρεαλισμος" που, επιχειρωντας να “διορθωσει” τα πραγματα, μετετρεψε σε κακεκτυπο την αξιωση για υπαρξη κοινωνικης, πολιτικης και ηθικης συνεπειας. Το τραυμα του "σοσιαλιστικου ρεαλισμου" εξακολουθει να κατατρεχει τους σημερινους οπαδους της απολυτης ανεκτικοτητας και του διαχωρισμου αναμεσα στον καλλιτεχνη και στο εργο του. Αναμεσα στον ζωντανο ανθρωπο και στο ουδετερο “προϊον” της δραστηριοτητας του. Μπροστα στον κινδυνο να επαναληφθουν οι παληες αυταρχικες ιδεες που οδηγουσαν σε μια ασφυκτικη λογοκρισια των καλλιτεχνων υπαρχει η ταση για αποδοχη ακομα και της καταφορης ασυνεπειας.

Εγω ομως θα προσεθετα το εξης : Ειδικα στη σημερινη εποχη, οπου η τεχνη εχει χασει την ικανοτητα της να κινητοποιει, οπου εχει εμπορευματοποιηθει πληρως και απευθυνεται σε ενα αδιαφορο και παθητικο κοινο χειραγωγημενων καταναλωτων, ειδικα λοιπον τη σημερινη εποχη εχει σημασια να διαφυλαχθουν ορισμενα προτυπα που τεινουν να εξαφανιστουν. Κι' ενα απ' αυτα τα προτυπα που πιστευω πως θα'πρεπε να ισχυουν για μια, κατα τα αλλα περιττη, τεχνη ειναι πως η ζωη του καλλιτεχνη πρεπει να επιχειρει να ειναι κι' η ιδια ενα εργο τεχνης !