Μιχάλης Γρηγορίου: Οι σταρ του "βωβού"

Οι σταρ του “βωβου”

του Μιχάλη Γρηγορίου

περιοδικο ΑΙΤΙΟΝ, τευχος 2, Ιουνιος 2015

Σημερα δεν κυκλοφορουν πια δισκοι LP, κυκλοφορουν μονο CD. Υπαρχουν φυσικα ακομα αρκετοι ανθρωποι που διατηρουν την παληα τους δισκοθηκη, ωστοσο οι δισκοι LP αποτελουν πλεον συλλεκτικο ειδος, σαν τους δισκους γραμμοφωνου του μεσοπολεμου. Οι δισκογραφικες εταιρειες βεβαια ειχαν αρχισει ηδη απο χρονια να μεταγραφουν τις παληες τους εκτελεσεις σε CD, οχι ομως ολες, γιατι το κριτηριο που καθοριζε τι θα μεταγραφει και τι οχι στο νεο μεσον ηταν και ειναι αποκλειστικα εμπορικο. Ετσι υπαρχουν πλεον πολλοι παληοι δισκοι που δεν μεταγραφτηκαν σε CD, με αποτελεσμα να εχει μετατρεπει κι' η μουσικη που περιελαμβαναν σε μουσειακο ειδος για συλλεκτες. Θα πει κανεις πως τουτο δεν εχει ισως τοση σημασια, προκειμενου για μουσικα ειδη που εξυπηρετουσαν μια εφημερη διασκεδαση, οπως π.χ τα τραγουδια της pop, η της rock που κατα καιρους εγιναν μοδα. Τι γινεται ομως οταν προκειται για μουσικα εργα ή και για ερμηνειες, που διεκδικουσαν καποτε μια περισσοτερο διαχρονικη σημασια και λειτουργια; (Σκεφτομαι τωρα προχειρα τις ερμηνειες π.χ του Schoerchen ή του Schnabel).

Αυτη η αλλαγη του τροπου καταγραφης της μουσικης -που συνεχιζεται αδιαλειπτως και που αναμενεται να συνεχιστει τα επομενα χρονια με την διαδοση καποιου αλλου μεσου θα εχει ως αποτελεσμα να συσσωρευονται στο μελλον διαρκως νεες απωλειες.. Καθε τι που δεν καταφερνει να μεταγραφει στο νεο μεσον θα εξαφανιζεται απο το πολιτιστικο προσκηνιο, η -στην καλλιτερη περιπτωση- θα μετατρεπεται σε ειδος συλλεκτικου ενδιαφεροντος. (Hδη το format του .mp3 τεινει σχεδον να υποκαταστησει το .wav στις σημερινες συσκευες αναπαραγωγης, οπως το iPod ή το iPad, ενω η εννοια της “δισκοθηκης” –εστω απο cds- τεινει να αντικατασταθει απο τα στικακια flash memory. Στο προσεχες μελλον μαλιστα ισως υποκατασταθουν κι αυτοι οι τροποι καταγραφης και “αποθηκευσης” απο το “Cloud», oπου τα μουσικα εργα θα υπαρχουν σε “αυλη” μορφη σε καποιους κεντρικους servers και θα κατεβαζονται απλως απο το Internet. Ασε πια την διαρκως επεκτεινομενη μοδα της διαδοσης της μουσικης μεσω του YouTube, οπου η μουσικη πρεπει να συνοδευεται υποχρεωτικα κι απο καποια “οπτικοποιηση” της !).

Βρισκομαστε λοιπον μπροστα σε ενα χαρακτηριστικο παραδειγμα οπου η εξελιξη της τεχνολογιας, εξυπηρετωντας τις αναγκες ενος μαζικου πολιτισμου, συμβαδιζει με την εξαπλωση μιας μορφης πολιτιστικης αμνησιας. Ιστορικα εχει ξαναϋπαρξει ενα τετοιο φαινομενο, οχι μονο στο χωρο της μουσικης, αλλα και του κινηματογραφου, οταν εγινε η μεταβαση απο τις ταινιες του "βωβου" στις ταινιες του "ομιλουντος". Διαφοροι σπουδαιοι "σταρ" του "βωβου" εξαφανιστηκαν τοτε μεσα σε ελαχιστο χρονικο διαστημα.

Βεβαια, κανενας δεν μπορει να σταματησει την τεχνολογικη εξελιξη κι' ισως δεν πρεπει να μας παραξενευουν τετοιες απωλειες. Ολα τα πραγματα που φτιαχνει ο ανθρωπος, υλικα, η διανοητικα, ειναι καταδικασμενα να εξαφανιστουν καποτε, ειτε λογω φυσικης φθορας, ειτε λογω πολιτιστικης αμνησιας. Χιλιαδες αρχαιες τοιχογραφιες χαθηκαν επειδη τα χρωματα στην αρχη ξεθωριασαν κι’ υστερα μετατραπηκαν σε σκονη -ας θυμηθουμε π.χ την καταπληκτικη σκηνη απο το “Roma” του Fellini, oταν μπαινει ο “μετροποντικας” σε καποια αρχαια ρωμαϊκη επαυλη και καθως σπαει τον τοιχο και μπαινει μεσα ο αερας βλεπει κανεις τις τοιχογραφιες να αποχρωματιζονται και στη συνεχεια να εξαερωνονται μπροστα στα ματια του !- χιλιαδες παπυροι καταστραφηκαν, ολοκληρες πολεις σβυστηκαν απο τον χαρτη επειδη ησαν φτιαγμενες απο πλινθους. (Ορισμενες μαλιστα τις κατεστρεψαν προσφατα οι αμερικανοι πεζοναυτες στο Ιρακ ή, οι τζιχαντιστες). Αλλα μηπως κι' η αλλαγη της γλωσσας που μιλαμε και που γραφουμε δεν συνεπαγεται τετοιες απωλειες; Γιατι κι' η γλωσσα ειναι ενα μεσον καταγραφης που μεταβαλλεται και ξεπερνιεται. Τι συνεβη στο παρελθον με τα εργα της λατινικης λογοτεχνιας ; Τι συνεβη με τα εργα της αρχαιας ελληνικης ; Τι συνεβη με τα κειμενα των βυζαντινων χρονικογραφων; Ολα αυτα τα εργα του γραπτου λογου -με την εξαιρεση ελαχιστων εργων του αρχαιου δραματος και λιγων φιλοσοφικων πραγματειων- μετατραπηκαν λιγο-πολυ σε μουσειακα ειδη που ενδιαφερουν μονο τους ειδικους. Αλλα, για να μην παμε τοσο μακρια, ποσα απο τα αυριανα –ισως κι απο τα σημερινα- παιδια της Ελλαδας θα ειναι σε θεση να καταλαβουν τον Παπαδιαμαντη στο πρωτοτυπο ; (Hδη τα εργα του εχουν αρχισει να κυκλοφορουν και σε μεταφρασεις !)

Ο πολιτισμος μεταβαλλεται και τα εργα του παρελθοντος μοιραια ξεχνιουνται για να δωσουν τη θεση τους σε καινουργια. Αυτο που διαφερει ειναι η χρονικη κλιμακα για την οποια μιλαμε. Αλλα εργα ξεχνιουνται με πιο γρηγορους ρυθμους κι' αλλα με πιο αργους. Τα εργα των προγενεστερων περιοδων που προλαβαν να καταγραφουν στην ιστορικη προθηκη ως "κλασσικα" ακολουθουν συνηθως βραδυτερους ρυθμους εξαφανισης, ισως γιατι εχουν περασει κατα καποιο τροπο στη σφαιρα καποιου "συλλογικου πολιτιστικου ασυνειδητου" που τεινει ακομα να τα διασωζει, αποδιδοντας τους “παναθρωπινες” και “διαχρονικες” αξιες. Ωστοσο, η εντυπωση οτι τα "κλασσικα" εργα του παρελθοντος ειναι σχεδον "αιωνια" δεν ειναι κι’ αυτη παρα μια ψευδαισθηση, γιατι αν διευρυνουμε ακομα περισσοτερο τη χρονικη μας κλιμακα τοτε -οπως ελεγε καποτε ο Ντε Κιρικο- ισως "υστερα απο δεκα χιλιαδες χρονια δεν θα εχει μεινει τιποτα απο τα εργα που σημερα θεωρουμε ως σημαντικα". Ετσι, μπορει καποια εποχη τα “κλασσικα” μουσικα εργα του 18ου και του 19ου αιωνα να ξεχαστουν, γιατι θα παψουν να ακουγονται, μπορει καποτε να καταστραφουν ολα τα μεγαλα ζωγραφικα εργα, οπως καταστραφηκαν καποτε οι παπυροι της Βιβλιοθηκης της Αλεξανδρειας. Κι' ακομα, μπορει καποτε κι'ο Παρθενωνας να γκρεμιστει, μπορει να ξεχαστουν και οι αρχαιες τραγωδιες και τα εργα του Σαιξπηρ. Ισως περασουν παρα πολλα χρονια μεχρι να συμβει κατι τετοιο, μπορει ομως καποτε να συμβει κι' αυτο.

Οταν διευρυνουμε ομως τοσο πολυ τη χρονικη μας κλιμακα χανουμε την ικανοτητα να κατανοησουμε το παρον μεσα στο οποιο ζουμε. Γεγονος ειναι λοιπον πως, τα εργα που γεννηθηκαν την εποχη των media και που στηριξαν την εξαπλωση τους σ' αυτα ειναι, κατα κανονα, καταδικασμενα σε ταχυτατους ρυθμους εξαφανισης. Ο συγχρονος μαζικος πολιτισμος ενθαρρυνει συστηματικα αυτη την πολιτιστικη αμνησια γιατι αντιμετωπιζει τα εργα τεχνης ως εμπορικα προϊοντα που προοριζονται για καταναλωση, που πρεπει δηλαδη να αποσυρονται συντομα απο την κυκλοφορια για να δωσουν τη θεση τους σε καινουργια. Δεν χρειαστηκε αλλωστε να υπαρξει η μεταβαση απο τα LP στα CD για να γινει αυτο φανερο. Επι χρονια οι δισκογραφικες εταιρειες ακολουθουσαν αυτη την πολιτικη της "τεχνητης παλαιωσης", με τη ταχυτατη αποσυρση των παληων δισκων απο την κυκλοφορια, για να δωσουν τη θεση τους σε καινουργιους. Ετσι διαμορφωθηκε σταδιακα μια ολοκληρη κουλτουρα που μετατρεπει συνολικα την μουσικη σε ενα ειδος προς καταναλωση, κατι που καθοριζει και τις σημασιες που μπορει να περιμενει κανεις απ’αυτην. Οι σημερινοι τροποι παραγωγης και διαδοσης της μουσικης δεν ευνοουν την εννοια του μουσικου "εργου" που επιζητει να μεταδοσει διαχρονικα νοηματα και αξιες αντιθετως, επιβαλλουν την εννοια του “εφημερου αναλωσιμου προιοντος” κι’ η διαφορα ειναι καθοριστικη για τις σημασιες που εμπεριεχονται αντιστοιχα. Το “καλλιτεχνικο εργο” διεκδικουσε μια θεση στο σταθερο συστημα αξιων μια κοινωνιας, το "εμπορικο προιον” διεκδικει μια θεση στην εφημερη αγορα και στη διαφημιση. Ολος ο συγχρονος μαζικος πολιτισμος ενθαρρυνει αυτη την αμνησια, μετατρεπει την ιστορια σε ενα απλο καθημερινο ρεπορταζ.

Μεσα σε μια πραγματικοτητα που καταναλωνει τα παντα με την ιδια ευκολια εχει ανατραπει η σημασια της καλλιτεχνικης δημιουργιας οπως την ξεραμε επι χρονια και μαζι της εχει ανατραπει κι' η εννοια της διαχρονικοτητας του εργου τεχνης και της δυνατοτητας του να λειτουργει ως φορεας σημασιων και αξιων. Η τεχνη στις μερες μας χανει την ικανοτητα της να λειτουργει ως "διαμεσος για μια διαφορετικη πραγματικοτητα που βρισκεται περα απο το αγγιγμα μας". Οι καλλιτεχνες που θα’θελαν να μεταδοσουν με το εργο τους διαχρονικα νοηματα και σημασιες ειναι καταδικασμενοι να μετατρεπονται διαρκως σε "σταρ" του "βωβου".